ბუნკერი ჩვენში და ჩვენ - ბუნკერში
სტატია მომზადდა საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და
კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში
.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდობის სამინისტროს მიერ.
ლელა ოჩიაური
ბუნკერი ჩვენში და ჩვენ - ბუნკერში
ამბავი იწყება იქიდან, საიდანაც და როდესაც ეს ყველაფერი, ფაქტობრივად, დაიწყო. სამშობლოდაკარგული ადამიანების პირველი ისტორიიდან საბჭოთა კავშირის არსებობის ბოლო პერიოდში - ყარაბაღიდან. ყარაბაღის ომიდან, როდესაც იქ მცხოვრები ადამიანები იძულებული გახდნენ, სახლი მიეტოვებინათ და ლტოლვილებად ქცეულიყვნენ. მაშინ საქართველოში ჯერ შედარებით მშვიდობა იყო. მალე ყველაფერი შეიცვალა და ჩვენი ქვეყნის ისტორიაშიც დადგა დაუძლეველი და დღემდე გადაუჭრელი კონფლიქტების, ომების, დაკარგული ტერიტორიების, ოკუპციის უსასრულო ხანა. და ქართველებიცა და საქართველოს სხვა ეროვნების მოქალაქეებიც, აზერბაიჯანელების, სომხების, ჩეჩნების, დნეპრისპირელების და სხვათა მსგავსად, ვინ სად წავიდა და ვინ სად. ბევრი სამშობლოშიც დევნილად იქცა და აქაც უცხოობაში აღმოჩნდა.
მიხეილ ჩარკვიანის „ბუნკერი“, ვასო აბაშიძის სახელობის ახალ თეატრში, ივა ფეზუაშვილის ამავე სახელწოდების რომანზე (2020 წლის წინანდლის, 2021 წლის „საბას“, ორგანიზაციის „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“ /საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა ისტორიის რეფლექსია ქართულ ლიტერატურაში/ და 2022 წლის ევროკავშირის ლიტერატურული პრემიებს /EUPL/ ლაურეატი), რეჟისორისვე ადაპტაციითა და ინსცენირებით და მისივე სცენოგრაფიით - დრამატული და გულახდილი ტკივილიანი ამბავია ახალგაზრდებზე, მათ მშობლებზე, დროზე და ქვეყანაზე, რომელშიც ისინი ცხოვრობენ და ჩვენზეც, ბუნებრივია; გაურკვეველ აწმყოზე, დაუვიწყარ წარსულზე, მისი დავიწყების უშედეგო მცდელობასა და გახსენების/შეფასება/გადაფასების აუცილებელ მოთხოვნილებაზე.
ამბავი, რომელზეც სპექტაკლის სათქმელი, პრობლემატიკა და სიუჟეტი (თუ საერთოდ, ასეთ შემთხვევაში, შეიძლება, სიტყვა სიუჟეტი გამოვიყენო) იგება, ყარაბაღიდან დევნილ სომეხ სიმონიანების ოჯახსა და მის გარშემო ვითარდება. ოჯახის შემადგენლობა ასეთია - ცოლ-ქმარი - მილა - ბუბა გოგორიშვილი (მან, როგორც ათასობით ქალმა, ყველაფერი სხვას შესწირა, უარი თქვა საკუთარ თავზე, სურვილებზე, გეგმებზე, ბოლომდე იბრძოლა და საბოლოოდ მარტო დარჩა) და გენა (მან, როგორც ბევრმა კაცმა - სომეხმა, ქართველმა თუ აზერბაიჯანელმა - ვერც ადგილი დაიმკვიდრა ახალ ცხოვრებაში, თუკი მანამდე ასეთი ჰქონდა და ოჯახის /საკუთარი თავის/ რჩენაც ცოლსა და შვილებს აჰკიდა. მას /როგორც ბევრ სხვას/ არ აღმოაჩნდა, არ ეყო ძალა - ყვარებოდა და ებრძოლა საკუთარი თავის, ქვეყნის, ოჯახის გადასარჩენად) - დავით ბეშიტაიშვილი და მათი შვილები - ზემა - ანასტასია ჭანტურაია (სისტემისა და სამყაროში არსებული უსამართლობის მთავარი „სამიზნე“, მშვენიერი ახალგაზრდა ქალი, რომლის ცხოვრებაში, დედამისის მსგავსად, კარგისკენ არაფერი შეიცვლება) და ლაზარე - გივიკო ბარათაშვილი (ახალგაზრდა, გზააბნეული,მხოლოდ საკუთარი თავის იმედად მყოფი, ჯერ კიდევ ბრძოლისუნარიანი და მეამბოხე) რომელიც ბევრი თანატოლის მსგავსად, კურიერად მუშაოს და მუდმივი საფრთხის ქვეშაა). და მათთან ერთად, თუ გვერდით არიან - კაცი სამინისტროდან - ალექსანდრე ბეგალიშვილი (პირდაპირ ასე - კაცი სამნისტროდან - კაცი, რომელიც ხელისუფალის, ძალადობრივი სისტემის, უზნეობისა და ტიპური სახეა და არაერთ საცნობ ნიშანს აერთიანებს); მამუკა - გიგა დათიაშვილი (მილას ინტერესის ობიექტი და იმედი, რომლისთვისაც, მილა უბრალო გასართობი „ობიექტია); პითა - გიგი ქარსელაძე და ნუგო - დევი ბიბილეიშვილი (კაცები, ამ შემთხვევაში, „ქუჩიდან“, რომლებიც თავიანთ სივრცეში პრობლემებს ისევე აგვარებენ, ისევე მართავენ და განაგებენ, როგორც კაცი სამინისტროდან). სულ ესაა. ასე გადანაწილდა როლები და მოვალეობები.
მსახიობები იყენებენ „გაუცხოების“ ეფექტის, პერსონაჟებზე თითქოს „გარედან“ დაკვირვებისა და პროცესების შინაგანი კომენტირების პირობით ხერხებს. ქმნიან საზოგადოების გარკვეული სფეროების, წრისა თუ კატეგორიის წარმომადგენლების სახეებს. სიმბოლურ პორტრეტებს, რომლებიც ზუსტად და მყარად ერგებიან და ეწერებიან მიხეილ ჩარკვიანის „შეთხზული“ სამყაროს მოდელის განზომილებში. მოვლენებში არსებით და საკვანძო ფუნქციებსა და როლებს, „დაკისრებულ“ მისიას ასრულებენ.
მოქმედების საწყისი დრო - უკვე ჩვენი დღეებია (ყარაბაღის მოვლენებიდან და საქართველოში გადმოსახლებიდან, წლებია გასული. ისტორიაშიც არაერთი მორიგი „ფურცელი ჩაიწერა“); ამბის/მოვლენების განვითარების პერიოდი - ერთი დღე-ღამეა, მაგრამ, რეალურად, დროის საზღვრები გაცილებით ფართეა და მოცულობითი, რადგან „რეალურ“ დროს წარსულის სურათები, ფრაგმენტები, კადრები და ეპიზოდები წარსულიდან ერევა, ერთი ოჯახის რამდენიმეწლიანი ცხოვრების ფრაგმენტების „რეტროსპექტივა“, როგორც საქართველოს უახლესი ისტორიის ნაწილი და მისი გამომხატველი.
ამ ხნის განმავლობში, მილა და მისი ქმარ-შვილიც საქართველოს უახლესი ისტორიის უშუალო მონაწილეები, თანამოზიარეები და შემფასებლებიც გახდნენ. სწორედ ისინი ყვებიან და მაყურებელსაც უზიარებენ თავიანთ თავგადასავალსა და შეხედულებებს, ისტორიას, თავიანთი მონაწილეობით, ან მათი ჩართულობის გარეშე. ქვეყნის „თავგადასავალს“, რომელმაც მათზე, მათ ცხოვრებაზე, ბედზე იქონია გავლენა. ხედვის კუთხეც „მათია“. ერთმანეთს ებმის და ერევა - 9 აპრილის მოვლენები, თბილისის ომისა და მშვიდობიანი დღეების „ქრონიკა“, დამოუკიდებელი საქართველოს ისტორიის „მოკლე კურსი“, რომელიც 90-იანი წლებიდან იწყება და დღევანდელობამდე გრძელდება.
და კიდევ ერთი და მნიშვნელოვანი, რაც გამოარჩევს მიხეილ ჩარკვიანის სპექტაკლს (და ივა ფეზუაშვილის ტექსტს) და არსობრივად პრიორიტეტულ მნიშვნელობას ანიჭებს, ისაა, რომ მთავარი ღერძი - რომლის წრეზეც ყველაფერი ბრუნავს და იგება - ძირითადად ქალებზე - მილასა და ზემას ხაზებზე „გადის“. ქალებზე და მათ ფიზიკურ თუ ფსიქოლოგიურ, მენტალურ მდგომარეობაზე. მათ ადგილზე თუ უადგილობაზე თანამედროვე საზოგადოებაში და იმ სადარდელსა და განსაცდელზე, რომელიც, დროსთან ერთად არ სცილდებათ. მათ მიმართ დამოკიდებულებაზე და ფუნქციაზე, როლზე - ოჯახში, ქვეყანაში, სამყაროში და ტვირთზე, რომელიც აიკიდეს ან, რომელიც აჰკიდეს.
თხრობა მონოლოგებზეა აგებული. თითოეული პერსონაჟი ასე ამბობს სათქმელს, იხსენებს წარსულს ან ფიქრებსა და შეხედულებებს აზიარებს. მონოლოგები იკვეთება, ერთმანეთს ერევა და დიალოგებადა იქცევა. უფრო ზუსტად, დიალოგებში გადატანისას, რჩება მონოლოგის ფორმა, მაგრამ ჯერდება და „მონტაჟდება“. ეს განსაზღვრავს რომანის სტილსაც და მიხეილ ჩარკვიანის სპექტაკლის ვერბალურ ნაწილსაც. თითოეულ მონოლოგს და მათ ერთად, თავისი ლოგიკა და განვითარება აქვს, თავისი ხასიათი და ამოცანა.
თანამედროვე სათეატრო ენა, რომელსაც მიხეილ ჩარკვიანი სპექტაკლებში ყოველთვის იყენებს (რადგან სწორედ ესაა მისი სარეჟისორო ხერხისა და სტილის, აზროვნების, მეტყველების ხერხი და გამომსახველი ფორმა), „ტრადიციულ“ და ჩვეულ ნორმებში, ბუნებრივად არ ჯდება. განტევების, რეალობასთან, ვიზუალურ-ფიზიკურ კავშირთან დაცილების ხარისხი აქ ძალიან მაღალია.
მიხეილ ჩარკვიანი (რომლისთვისაც „ბუნკერის“ დღეს დადგმა და ჩვენი ქვეყნის მძიმე წარსულის გახსენება, სავარაუდოდ, იმ განცდებისა და წუხილის გამომხატველი რეაქცია და რეფლექსიაა, რაც საქართველოში ხდებოდა და დღეს უკრაინაში ხდება) აკვირდება დიდ და მცირემასშტაბიან მოვლენებს, რომლებიც მთელ სპექტაკლს გამჭოლად მიჰყვებიან. იღებს, ირჩევს რომანისა და რეალურ ფრაგმენტებს, დეტალებს ქვეყნის, ადამიანების ცხოვრებიდან და შემდეგ აერთიანებს და სხვადასხვაგვარი ელემენტით კოლაჟს აგებს. აწყობს სამყაროს რთულ კონსტრუქციას, ამ, პირობითი, ალეგორიული, თავისთავადი ხელწერით შექმნილი „ასლების“ წყებით, არსებული რეალობის შეფასებითა და იმ დაშვებით, თუ როგორ შეიძლება, ადამიანი აღმოჩნდეს პოლიტიკური, სოციალური მდგომარეობისა და კრიზისის, საზოგადობრივი კონფლიქტების, ყოფის წინააღმდეგობრივი პროცესების, კოლექტიურად შექმნილი მოცემულობების, სისტემის, ქუჩის, კრიმინალების, კრიმინალური რეჟიმის მონაწილე და მსხვერპლი.
კოლაჟური, დაჩეხილი და ფრაგმენტულად წარმოდგენილი, პირქუში, იდუმალი და კოდირებული სამყაროს ანალოგიურია სპექტაკლის ხმოვანი რიგიც, თუ როგორ ჟღერს აქ ტექსტი და როგორ ეფინება და უერთდება მუსიკა, რა ფორმით, რა ტონალობითა და რა სახის ინტენსიური დატვირთვით, როგორც აქაური ცხოვრების ორგანული ნაწილი - ჯერ პიანისტ თამარ ჟვანიას (რომელიც ოლივიე მესიანის ნაწარმოებებს ცოცხლად ასრულებს) და მეორე მოქმედებაში - სიმებიანი კვარტეტის - ელენე ჩხარტიშვილი, აფინა პაპანდოპულო, ნინო ხოჭოლავა, სოფიო აფხაზავა-შარაშენიძე - შემადგენლობით, ნიკოლოზ რაჭველის საორკესტრო ვერსიის შესრულებისას.
ყველაფერი სიბნელესა და სიშავეშია ჩაძირული. სიბნელე, და გამოუვალობის მწვავე გრძნობა და განცდა. პირქუში გარემო უკუნშია, როგორც მაშინ, პირდაპირი და არაერთი მნიშვნელობით, 90-იანებში და დღესაც, არამარტო ფიზიკურად. სიბნელეს ძლიერი, მჭახე და „არაბუნებრივი“ განათება არღვევს და ვარდების სისხლისფერი ნათება, რაც მოვლენებს „რეალისტურ“ სახეს უკარგავს და განზოგადების, მხატვრული გამომსახველობის, პირობითობის შრეებს აძლიერებს. განტევების, გაუცხოებისა და წარმოსახვითი რეალობის ანარეკლის ხარისხი აქ ძალიან მაღალია. სიცარიელისა და დისკომფორტის შეგრძნება და განცდა წამითაც არ გტოვებს. ყველაფერი ფსკერისკენ, ნაგავსაყრელისკენ მიექანება და როგორც ჭაობში, ყველასა და ყველაფერს ითრევს.
შეიძლება დრომ მოგონებებს სიმძაფრე და ფერები დაუკარგა (როგორც ძველ ფოტოებზე, ფირებზე თუ ხელნაწერებში გვხდება), საწყისი მოვლენებიდან, რომლებიც სპექტაკლს თავისთავად, ფლეშბექებით ავსებენ, დროა გასული. ვიღაც აღარაა, რაღაც წარსულს, დავიწყებას მიეცა. ბავშვები, რომლებიც მაშინ ბავშვები იყვნენ და დღეს უკვე დიდები არიან, როგორი ახლო კავშირიც უნდა ჰქონდეთ ერთმანეთთან სპექტაკლში ასახულ ამბებს, იმდენად აშორებს მიხეილ ჩარკვიანი მათ ერთმანეთისგან, დისტანია და გამიჯნულობა ერთ-ერთი ხერხია, ემოციური მუხტისა და შეგრძნებების სიმწვავის გასამძაფრებლად.
ყველას შავი და „სახასიათო“კოსტუმები აცვია. ანანო მოსიძემ მათთვის უნიფორმასავით, ტიპური, სტანდარტული სამოსი შექმნა, სოციალურ სტატუსსა თუ საზოგადოებრივ მდგომარეობას რომ გამოხატავს. და პერსონაჟებს შორის „განსხვავებებს“ შლის. მხოლოდ მილაა, მართალია, ასევე შავ, მაგრამ ბრჭყვიალა კომბინეზონში და საგანგებოდ მორთულ-მოკაზმული, სადღესასწაულო ვარცხნილობით, ლამაზი, ახალგაზრდა ქალი (ისე, სილამაზეს, ეფექტურ გარეგნობასა თუ მოხდენილობას მისი ოჯახისა და გარემოცვის წევრები ნამდვილად არ უჩივიან), თითქოს რეალობის საკომპენსაციოდ და გადაწყვეტილების მისაღები არსებითი ნაბიჯების გადასადგმელად.
სცენაზე დამონტაჟებულია ტრენაჟორები და ველოსიპედი (რომლებიც სცენასთან ერთად ბრუნავენ და არა დამოუკიდებლად), სქეითი (რომლითაც ლაზარე თავბრუდამხვევი სისწრაფითა და უწყვეტი მონოლოგის სწრაფად და ხისტად წარმოთქმით, სცენას გარს უვლის - წრეზე ტრიალებს), ჯარისკაცებივით, ჩამწკრივებული მინის ჭიქების რიგი, მიმოფანტული ყვავილები, შავი პარკები (რომლებშიც, რეალობაში არა მხოლოდ ნაგავს ყრიან, მიცვალებულებსაც აწვენენ, მაგალითად, მკვლელობის ადგილზე ან როგორც პანდემიის დროს ხდებოდა) – „მქროლავ ჭურვში“ მოქცეული საზოგადოების ცხოვრების მეტაფორაა, რომელიც ერთი და იგივე ტრაექტორიაზე, გაურკვეველი მიმართულებითა და არსაით მიემართება.
სპექტაკლის მთელ მსვლელობასს უწყვეტად გასდევს ჯერ ტელევიზორისა და შემდეგ ტელევიზორების (დალაგებული ორკესტრის პიუპიტრების მსგავსად) ეკრანებზე გამოსახული, 90-იანი წლებისა და შემდგომი პერიოდის საქართველოს ქრონიკის, სხვადასხვა თემატიკის, თანადროული, ისტორიულ-ფაქტობრივად მნიშვნელოვანი რეპორტაჟები, რომლებიც ძირითადი მოქმედების დროში პარალელურად ხდებოდა - დღეს რომ წარსულია და მაშინ აწმყო იყო. და იმის ნიშნად, რომ წარსული არსად წასულა, ან ადამიანები ვერსად გაქცევიან წარსულს, რომელიც აწმყოდაა ქცეული. კონფლიქტი კი, არათუ შენელდა, ჩაქრა ან მოგვარდა, უფრო გაძლიერდა და გამწვავდა. სწორედ იმიტომ, რომ დაპირისპირება, ურთიერთმიუღებლობა, პრობლემები თვითონ საზოგადოებამ შექმნა და შემდეგ არ იზრუნა თავიდან აეცილებინა, ან რაღაც რომ გაეკეთებინა დამღუპველი პროცესების შესაჩერებლად. ნაგრამ ცხოვრების წესი, გარემოებები გარკვეული ნაბიჯების გადადგმისკენ უბიძგებენ მათ და თითოეული, სურთ თუ არა, აკეთებს ან მაინც ვერ აკეთებს არჩევანს.
მიხეილ ჩარკვიანის სპექტაკლი სოციალურ პრობლემებზეა და თანამედროვე პოლიტიკურ რეალიებზეც, ზოგადად ადამიანების შეუმდგარ და უიმედო არსებობაზე. ცხოვრებაზე, რომლის სივრციდან, ტერიტორიიდან ნაგავი კი არა „გააქვთ“, არამედ ერთად, ერთ ადგილას აგროვებენ. წლობით ნაგროვები ნაგვის რაოდენობასა და სიმყრალეს არაფერი შველის, ვერაფერი სპობს და ანელებს, რადგან ყველაფერი მეხსიერებაში, ცხოვრებაში, ცხოვრების წესში და აწმყოს ყოველდღიურობაშია მყარად გამჯდარი. ნაგავსაყრელზე მოსროლილი, ბუნკერში მოქცეული და გამომწყვდეული ადამიანების ცხოვრებაში.
ფოტო ახალი თეატრის Facebook გვერდიდან
გიორგი ინდუაშვილის ფოტოები