ბუნკერი და ამპარტავნება
სტატია მომზადდა საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და
კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში
.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდობის სამინისტროს მიერ.
ვალერი ოთხოზორია
ბუნკერი და ამპარტავნება
მიხეილ ჩარკვიანის სპექტაკლი - „ბუნკერი“, რომელიც თავის მხრივ, ივა ფეზუაშვილის იმავე სახელწოდების საკმაოდ გახმაურებულ რომანს ეფუძნება, ბრტყელი წარმოდგენაა, წარმოდგენა სრულიად ზედაპირზე, აქსესუარებით დატვირთული, მსახიობთა (პერსონაჟთა) სიმრავლეს არ უჩივის, დეკორაციის ნაკლებობაც არ იგრძნობა, არც მოკრძალებული სივრცე არ უჭირავს, მეტიც, გადმოსულია სცენიდან მაყურებლისკენ და დაახლოებით იმ პოზიციას იჭერს, როგორც ორკესტრი ოპერის თეატრში. სპექტაკლს არც დინამიკა აკლია, ცოცხალი წარმოდგენაა, ერთ სცენას მეორე მდინარის ტალღასავით ცვლის, მსახიობები ენთუზიაზმით თამაშობენ, და ეს სპექტაკლი, ეს მდინარე სადღაც ღელავს, სადღაც ჩქერალად იქცევა, სადღაც ოდნავ დუნდება და სადღაც მორევებს აჩენს, და ამ პროცესს, ამ ყოველივეს მართავს ვიღაც, ვისაც აქვს სიტყვა, და ამ სიტყვის ძალით უბრძანებს და მდინარეს ფორმას უცვლის, პოსეიდონი მდინარისა, რომანში ესაა მთხრობელის პირი, იგივე ივა ფეზუაშვილისა, სპექტაკლში კი ესაა ასევე მთხრობელის პირი, რომელიც სცენების მიხედვით, სხვადასხვა მსახიობში ჩასახლდება ხოლმე და რომელსაც შეგვიძლია მიხეილ ჩარკვიანიც ვუწოდოთ... რადგან ამ რომანს და ამ სპექტაკლს განასხვავებს ის, რომ თავიდანვე, დასაწყისიდანვე მთხრობელი ყავს, კომენტატორი, წამყვანი, სპიკერი, თვალ-ყურის მადევნებელი ან ზედამხედველი, როგორც ბრეხტთან, მაგრამ ამან არ უნდა შეგვაცდინოს და ამ მთხრობელის როლი და ფუნქცია ბრეხტიანულ ჩარჩოში არ უნდა ჩავსვათ.
ბრეხტიანული ჩარჩო ძალზე სპეციფიკური რამ არის, კონკრეტული სტილით კონსტრუირებული, კონკრეტული მიზნისთვის; ის უკვე კლასიკაა და ერთობ ანაქრონულია, ძველია თანამედროვეობისთვის. როგორც სუფთა სახით ოქრო არ გვხვდება მიწაში, ასევე ბრეხტიანული გაუცხოება ვერ შეგვხვდება თანამედროვე სცენაზე. მაშ, როგორია ის „გაუცხოება“, რომელსაც „ბუნკერში“ - ბრჭყალებით და ბრჭყალების გარეშე, ვხედავთ? როგორია მისი ამოცანა და ფუნქცია?
გაუცხოება „ბუნკერში“ თავიდან ბოლომდე ეფუძნება კომენტირებას. სწორედ, კომენტირება ახდენს იმ ეფექტს, რომლის გარეშეც სიუჟეტი შეყანყალდებოდა, გამორჩეულ ინტერესს ვერ გამოიწვევდა და დარჩებოდა მხოლოდ ერთ-ერთ სიუჟეტად სხვებს შორის. რის გამოც რომანი „ბუნკერი“ გამოირჩა სხვა ნაწარმოებებში, ჩემი აზრით, კომენტირების ფუნქციაა. ის, რისი მხატვრული ღირებულებაც კლასიკური აზრით შეიძლება ეჭვქვეშ დადგეს - ერთმა მეგობარმა მითხრა, რომ „ბუნკერის“ ყოველი თავის შესავალი „ჩვეულებრივი ფეისბუქ-პოსტებია, რომლებიც ავტორს შეეძლო თავის ფეისბუქ-გვერდზე გამოექვეყნებინა“, რაც ჩემი მეგობრისთვის „ლიტერატურა ვერ იქნება“, - ამ ნაწარმოების უმთავრეს ღირსებას წარმოადგენს და სწორედ ამაშია მისი, ასე ვთქვათ, პოსტ-მოდერნულობა, ნეგატიურისგან სრულიად დაცლილი მნიშვნელობით.
და მართლაც, „ფეისბუქ-პოსტები“ ამ რომანს გამოარჩევს სხვებისგან და დასამახსოვრებელს ხდის. რატომ? ჩემი აზრით, იმიტომ, რომ „ფეისბუქ-პოსტები“, ანუ კომენტირების ფუნქცია იწვევს ტექსტის ინდივიდუალიზაციის პროცესს, რის შედეგადაც სიუჟეტი იწევს დაბლა, ხოლო მაღლა ამოდის კომენტატორი; ჩნდება, ერთის მხრივ, დისტანცია სიუჟეტს, ამბავსა და აღმქმელს შორის, ხოლო მეორეს მხრივ, ჩნდება მეორე, უფრო მთავარი პროცესი: კომენტატორის აღქმასა და მკითხველის/მაყურებლის აღქმას შორის. მაშასადამე, ჩვენ გვაქვს შრიული კომპლექსურობა, რომელიც მაყურებელს/მკითხველს თავს უფრო სრულფასოვნად აგრძნობინებს, მას რეაბილიტაციას თავაზობს იმ ბრტყელი ზედაპირულობიდან, სადაც ის თოჯინაა და იაფი ღირს, ესე იგი კომენტატორი შინაგანი ამბოხის, პროტესტანტის პოზიციაში ამყოფებს მაყურებელს და მკითხველს.
„ბუნკერის“ სიუჟეტი ერთობ ხელოვნურია - ყარაბახის კონფლიქტს გამოქცეული სომხური ოჯახი რატომღაც თბილისში გადმოდის (მათ, დიდი ალბათობით, თბილისში ნათესავები არ ჰყავთ); მაგრამ მეორეს მხრივ, სიუჟეტის ხელოვნურობა გაპირობებულია „ისტორიული აუცილებლობით“ - ყარაბახის კონფლიქტს მოსდევს თბილისის ომი, ესე იგი იმით, რასაც „კომენტატორის ფუნქცია“ ვუწოდეთ და რომლის მიზანია, გაგვაცნობიერებინოს ის, რაც მოხდა კომპლექსურ არეალში, კომპლექსურ დროს, კომპლექსურად.
„ბუნკერი“ - ესაა იმის საპირისპირო ადგილი ქართულ 90-იანებში, რომელიც სუფრას უჭირავს. „ბუნკერი“ - ესაა რომანი, რომელიც სუფრის საპირისპირო ადგილებში ვითარდება: ქუჩაში, სალონში, სადარბაზოსთან, ღარიბ სამზარეულოში, პოლიციის განყოფილებაში, და მარტოსული, შინაგანად გაძარცვული ადამიანების სულებში, მათ სურვილებსა და ოცნებებში. „ბუნკერი“ აჩვენებს იმას, რაც განასხვავებს „ადამიანს“ „ცხოველისგან“ - თავშეკავებას. „ბუნკერი“ ეძღვნება ნებისყოფიან ცხოველებს, ძლიერ ცხოველებს, პატივსაცემ ცხოველებს, რომლებიც რთულ მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ. „ბუნკერი“ ეძღვნება ინდივიდის ჭეშმარიტებას.
თუმცა, კომენტატორის ფუნქცია ამით არ ამოიწურება. კომენტატორი გადაავლებს კრიტიკულ მზერას თავის წარსულს და გაემიჯნება მას მის გამო საკუთარ ტკივილში, და თავის ზედაპირულ და ხელოვნურ განსჯაში ახალ ჰორიზონტს მოხაზავს. ასეთი კომენტატორები იყვნენ XX საუკუნის ოციან წლებში „ცისფერყანწელები“. „ფაუსტის“ წერისგან გოეთეს საჯდომზე ბუასილი ექნებოდაო, შენიშნავს ვალერიან გაფრინდაშვილი. ვერ ვწერ გრძელ ლექსებს, რადგან არ მიყვარს დიდხანს ჯდომაო, დასძენს ის. მიუხედავად ერთობ უტაქტო პოზიციისა, გაფრინდაშვილის ეს პოზიცია ახალი დროის ჭეშმარიტების მაუწყებელია, მისი რიტმისგან შობილია, ავტორისგან გაუცნობიერებლად. ამგვარი ახალი დროის დინამიკა, უხეშობით, ხელოვნურობით, ვულგარულობითა და ლირიზმით გაჟღენთილი, მოიტანეს „ცისფერყანწელებმა“. ვფიქრობ, ამგვარი ახალი უწყების ნიშანია კომენტატორის ფუნქცია ივა ფეზუაშვილის რომანში „ბუნკერი“ და მიხეილ ჩარკვიანის სპექტაკლში.
სწორედ, კომენტატორის ფუნქციის გამო შეიძლება ეპატიოს ტექსტს ალაგ-ალაგ ზედაპირულობა, ალაგ-ალაგ სტერეოტიპულობა, ალაგ-ალაგ ვულგარულობა, მაგრამ სპექტაკლი, განსხვავებით ტექსტისგან, მიტევების მოკლე ჰორიზონტს ტოვებს. სპექტაკლი ისედაც, ტექსტთან შედარებით, ბრტყელია. ტექსტის სუსტ ადგილებს ანაზღაურებს მისი ძლიერი ადგილები, რადგან კითხვისას სინთეზი ხდება მთელი ტექსტის, რაც არ ხდება სპექტაკლის ყურებისას: მაყურებელს ამახსოვრდება ყოველი ფრაგმენტი ცალ-ცალკე, ფილმივით, როგორც ფრაგმენტთა მიმდევრობა, ან ერთობლიობა.
ამ აზრით, სპექტაკლი „ბუნკერი“ ტექსტის ექსპლიკაციას უფრო გავს, ვიდრე დამოუკიდებელ ნამუშევარს. მიუხედავად იმისა, რომ თითქოს, ტექსტი დამაკმაყოფილებლადაა ადაპტირებული, მაინც, რეჟისორი მაჩვენებელი, მიმთითებელი უფროა ამ სპექტაკლში და აღმატებულის პოზა უჭირავს, გარკვეული ფარული ქედმაღლობით თხზავს ამ სპექტაკლს - დავარქვათ „ცისფერყანწელური ქედმაღლობა“. ეს იწვევს იმას, რომ სპექტაკლში სიფაქიზე იკარგება, დახვეწილობა იკლებს და უხეში შეცდომები იჩენს თავს, რაც ჩხვლეტს და უმუხრუჭო ველოსიპედივით ეჯახება მაყურებლის ესთეტიკურ წყურვილს. მაგალითად, ველოსიპედი „დესნა 2“ (ჟღერს - „დესნა დვა“) რომანში ერთ-ერთი ყველაზე ძვირფასი მეტაფორა და ეგზოტიკური ნივთია, რომელიც როგორც ანტიკვარული ლარნაკი ან პაპის პაპის ხმალი, პრაქტიკულად შეუცვლელია, უსაზღვროდ მდიდარია იმ მოტივებითა და ინტენციებით, იმ ეპოქალური სევდით, რომელშიც მთელს წარსულზე ნოსტალგიასა და წარსულის, როგორც თავს გადახდენილის (კატასტროფის), ზიზღს იტევს. მაგრამ სპექტაკლში რას ვხედავთ?! „დესნა დვას“ სახელი ჟღერს, მაგრამ სცენაზე ახალი, კრიალა, თურქული ან ჩინური წარმოების ველოსიპედი დაზიზინებს... ჩემი აზრით, თეატრალურ პირობითობასაც აქვს საზღვარი და კიჩურობასაც აქვს თავისი ბოლო. ჩარკვიანის „ბუნკერის“ შესავალი კი ამ ბოლოსაც გადალახავს და სრულიად უცნობ ტერიტორიაზე არალეგალურად გადადის.
თავად ბუნკერი, რომელიც რომანის მთავარი მეტაფორა და კონცეპტუალური ჭაა, სპექტაკლში პრაქტიკულად არ ჩანს. სპექტაკლში არ არსებობს ვერტიკალურობა - თუ არ ჩავთვლით მაგიდაზე მდგარ „რეპერს“ - გივიკო ბარათაშვილს, - და სიღრმე, ამით სპექტაკლი მთლიანად ზედაპირზე იშლება (თუ არ ჩავთვლით ტელევიზორების ველის ამოსვლას და ჩასვლას); ბუნკერს ანაზღაურებს ნაგვის შავი ცელოფნის ფუთები, რაც როგორც ესთეტიკური საგანი, ვერ არის ბუნკერის სიმძიმესთან ახლოს; მით უფრო ძალზე მსუბუქად გამოიყურება მაგიდის ბოლოზე დამონტაჟებულ პატარა „ბუნკერში“ დანთებული ცეცხლი და ქაღალდების წვა... თუმცა, ეს ყოველივე მართლაც ჯდება თეატრალური პირობითობის ფარგლებში.
ხელოვნურია რეპერის მონოლოგი, არ ჯდება სპექტაკლის დანარჩენ ქსოვილში. პრიმიტიულის შთაბეჭდილება მომგვარა ტელევიზორების ველმა და გამაღიზიანა ზვიად გამსახურდიას ფრაზამ: რეჟისორმა რატომღაც ზვიადის ხმაზე და მის ერთ-ერთ ფრაზაზე გადატეხა 90-იანების მთელი ტვირთი... ამასთან, რატომღაც ერთი ფრაზა ამოარჩია და ცალსახად ნეგატიურად წარმოაჩინა ამ ისტორიულ-პოლიტიკური ფიგურის სახე და როლი.
სპექტაკლის საყურებლად ჩემი მეგობრის თანხლებით მივედი, რომელიც თანამედროვე ქართულ თეატრში ვერ ერკვევა. დასასრულს, მან თქვა, რომ სპექტაკლი არ მოეწონა, რადგან მხოლოდ შავი მხარე აჩვენა იმის, რაც იყო და რაც არის, და არ აჩვენა გამოსავალი, არაფრით გაახარა. მე მას არ დავეთანხმე, რადგან ჩემი აზრით, სახალისო და გასახარიც თავად ამ კომენტირების მომენტი იყო, უწყვეტი კომენტირება, რომელიც მუხლუხოსავით დაატარებდა სპექტაკლის უხეშ და მძიმე მანქანას.
საბოლოოდ, თვალში მეცა შემოქმედის პოეტური ამპარტავნება და იმედი გამიჩნდა, რომ 37 წლის რეპრესიების შემდეგ, შესაძლოა, დღეს, მწიფდება ნიადაგი ახალი აფეთქებისთვის, ახალი პროტესტისთვის, ხელოვნების ახალი მოძრაობისთვის, იმგვარი ცოცხალი, ცხოველი, გულწრფელი და უკომპრომისო მოძრაობისთვის, თავის სიმართლეში რომ ამაყობდა და თავის პრიმიტიულობაში რომ ჭედავდა ახალ ქონგურებს: ახალი, დაუმონებელი, მოუსყიდველი, ყანწის უარმყოფელთა მოძრაობა... რომელიც თავიდან აუცილებლად ზედაპირული იქნება, მაგრამ შემდგომ, განმასრულებელ აზროვნებაში დაღვინდება და გაღრმავდება კიდეც.
სურათების ავტორი - გიორგი ინდუაშვილი
( სურათები ვასო აბაშიძის სახელობის ახალი თეატრის Facebook გვერდიდან )