მედეა e01s06: ტექსტი და დადგმა
სტატია მომზადდა შემოქმედებითი კავშირის
„საქართველოს თეატრალური საზოგადოება“ პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში
.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდობის სამინისტროს მიერ.
ვალერი ოთხოზორია
მედეა e01s06: ტექსტი და დადგმა
პაატა ციკოლია დიონისური ტიპის დრამატურგია, მაგრამ აპოლონური ტიპის რეჟისორი, შესაბამისად, წინააღმდეგობა ტექსტსა და დადგმას შორის თვალშისაცემია. სცენაზე ციკოლიას უყვარს პლასტიკურობა, სადა და ფართო ფონი, ქანდაკება ქანდაკების სახით (ფორმათა გეომეტრია) და ქანდაკება მსახიობებში. სცენური მოქმედების აღმით ბალანჩინის ჰგავს (ქორეოგრაფიული ნაწილი „მოჭრილი თითის ამბავში“). თუმცა, ეს ბაზისია, სადაც იჭრება ბაუშის სტილთან ახლომყოფი, ბობოქარი ელემენტი (აბსირტოს პერსონაჟი „მედეაში“), რომელიც ქარბორბალას ქმნის, თუმცა საფუძველს მაინც ვერ არყევს. აპოლონური, პლასტიკური უშფოთველობა და კოსმოსი ნარჩუნდება, ქარიშხლების მიუხედავად. ერთი სიტყვით, სცენაზე ციკოლიას აპოლონი უფრო უყვარს, ტექსტში კი დიონისე. რატომ არის ეს ასე? როგორ უნდა ავხსნათ ეს წინააღმდეგობა?
ციკოლიას უკანასკნელი დადგმები, რაც საქართველოში განხორციელებულა, „მოჭრილი თითის ამბავი“ და „მედეა“, გამოირჩევა ეპიკურობითა და რადიკალიზმით. ციკოლია, როგორც დრამატურგი, უტევს დიდ თემებს, საფუძველ-თემებს, იმას, რის ირგვლივაც ტრიალებს ქართველი ერის ნაციონალური თვითაღქმის ფანტასმაგორია. ეს, ერთი მხრივ, ლეგენდარული თემებია (მედეას მითი, „ვეფხისტყაოსანი“), მაგრამ მეორე მხრივ, გარკვეულწილად ტაბუირებულიც: თითქოს, ნაციონალური რწმენისა თუ სიამაყის მკაფიო საგანი მოპოვებულია, გარკვეულია ეთიკური ჰორიზონტი ჩვენი საფუძვლისა. ციკოლიას ცდილობს აჩვენოს, რომ რაც უფრო ვუღრმავდებით, მით უფრო აშკარად ვხედავთ და ვგრძნობთ, სწორედ, ეთიკური ჰორიზონტის პრობლემურობას, და საფუძველი, რომელიც მყარი გვეგონა, შეირყევა, შეტორტმანდება და როგორც ვეშაპმა, ზურგზე რომ დედამიწა ადევს, შეიძლება გადმოგვყაროს ჩვენი მშობელი დედამიწიდან, ჩვენი სამშობლოდან.
„მოჭრილი თითის ამბავი“ „ვეფხისტყაოსნის“ გულწრფელი წაკითხვის მცდელობაა, ცხოვრებიდან წაკითხვის მცდელობა, რითაც იდეალური გმირი, რომელიც ეპოსში ეთიკურია, სათეატრო ტექსტში (როგორც ირკვევა) აღარ არის ეთიკური; ამბავი, რომელიც სიკეთისა და ბოროტების ბრძოლაა (სიკეთე ჩვენ მხარეს), ბოროტებისა და ბოროტების ბრძოლა ხდება. ერთი სიტყვით, ციკოლია წამოჭრის ეთიკური პასუხისმგებლობის საკითხს, რომელიც იდენტობის მიმართ პასუხისმგებლობის საკითხია.
„მედეასაც“ გამსჭალავს იგივე პრობლემა, კიდევ უფრო მწვავედ, ვიდრე ოდესმე ციკოლიას შემოქმედებაში. საერთოდაც, ეს გამორჩეული პიესაა სტილით, ენით, რიტმით, პოეტურობით. ტექსტი ლექსისა და პროზის ერთბაშობის განცდას აჩენს. სიუჟეტი მოქარგულია ვიზუალური ხატებით (მონაზვნები, ფესტივალი, ფაზიფას სასტუმრო, არგო და იდია ზღვაზე და ა.შ.) და ეფუძნება მედეას დამცირების პროცესს (რომელიც რამდენიმე სცენას გასდევს თან), სავარაუდოდ იმის გამო, რომ ოჯახსა და სამშობლოს უღალატა (ბერძენის სასქესო ორგანოზე (ტექსტი გამოირჩევა ტერმინების ნატურალიზმით) გაცვალა).
რატომ უღალატა მედეამ ოჯახს და სამშობლოს? რატომ გაცვალა ბერძენის სასქესო ორგანოზე თავისი გვარი და ჯიში? კითხვებზე პასუხის მიღებას ცდილობს მისი ძმა - უფლისწული აბსირტო, რომელიც არამყარი ფსიქიკითა და ქცევებით გამოირჩევა. სტაბილურობას ინარჩუნებს ეპოპე - დაცვის უფროსი, რომელიც მეფის ერთგულია ბოლომდე, უგვარო, მაგრამ ჩინით არისტოკრატი. აბსირტო იქექება მედეას სმარტფონში და კაცებთან მის ეროტიკულ მიმოწერას ამზეურებს. აბსირტო მანიაკალურ-დეპრესიული სინდრომით შეპყრობილი ჩანს. ტექსტშიც და დადგმაშიც, ის ჯერ უკიდურესად აღგზნებულია, შემდეგ უკიდურესად სასოწარკვეთილი, მანიაკალური ეგზალტაცია და დეპრესია ენაცვლებიან ერთმანეთს მის ფსიქიკაში. საერთოდაც, ეს ბიჭი თითქოს თავის მანკიერებებს (არასრულფასოვნების კომპლექსად რომ ქცევია) ებრძვის ამ მანკიერებათა გამძაფრებით. აბსირტოს დაუვიწყარი სახე შექმნა ახალგაზრდა მსახიობმა სანდრო სამხარაძემ, რომელიც წყალდიდობასავით ფარავს მთელს სპექტაკლს. ზღვის მოქცევა-მიქცევას ჰგავს აბსირტოს სცენაზე შემოსვლა და სცენიდან გასვლა.
მაგრამ „ვინ არის მედეა“? „რა ქალია?“ ამას კითხულობენ, მრავალჯერ, პიესასა და სპექტაკლში. ეს კითხვაა მთავარი კითხვა. ვინ არის მედეა? რა ქალია?
ეს კითხვა აწუხებდა, აშკარად, პაატა ციკოლიას. ვინ არის მედეა კოლხებისთვის? რა ქალია? ეს არ ჩანს არც მითში და ევრიპიდეს „მედეაში“. მედეა, რომელიც იასონის გამო შვილებს კლავს, არაფერს ამბობს ჩვენთვის. კოლხებისთვის ვინ იყო ის, ვიდრე საბერძნეთში გაიქცეოდა? რა ქალი იყო? პასუხი არც ციკოლიას პიესაში არ არის ნათქვამი. პიესის მიზანი პასუხი არც არის. პიესის მიზანი მოქმედებაა. მედეა კლავს ეგალეს, თავის უმცროს ძმას, რეალურ პრეტენდენტს ტახტისა, რადგან აბსირტოს აიეტი ტახტს დიდი ალბათობით არ მისცემდა. აიეტი გემზე - „იდიაზე“ დგას და ეძახის მედეას: მედეა, ეგალე მომეცი! ბავშვი მომეცი, მედეა! მედეა კი მამის თვალწინ თავს აჭრის პატარა ეგალეს და აიეტის (მზის ძის) მზეს საბოლოოდ აბნელებს... რატომ? ტახტი უნდოდა მედეას? ამით იყო უკმაყოფილო? არამგონია, მიზეზი მხოლოდ პოლიტიკური ამბიცია ყოფილიყო. მედეას გაცილებით დიდი ამბიცია აქვს, დიდი პრეტენზია, განუზომელი (რომელიც სიტყვებით არ გამოითქმით?!)... სამშობლოთი უკმაყოფილოა მედეა? ოჯახით უკმაყოფილოა მედეა? მედეა, რომელიც გრძნეულია, რომელსაც ფენიქსებრ მკვდრეთით აღდგომის უნარი აქვს... რომელ იარას ვერ იშუშებს ეს ქალი? შეშლილია? ვერ არის?
დიდ კითხვებს, დიდ თავსატეხს აჩენს პაატა ციკოლიას „მედეა“. მედეას პოზიცია ამბოხებული ქალის პოზიციია. რის გამო? იქნებ, იმის გამო, რომ კოლხეთისთვის ქალი არ არსებობს? იქნებ, იმის გამო, რომ კოლხებისთვის ქალი მეორეხარისხოვანი, მამაკაცს დაქვემდებარებული არსებაა, გინდ გრძნეული იყოს, სასწაულმოქმედი? რას ვერ ეგუება მედეა? რატომ სჩადის გაუგონარ საშინელებას?
მედეას საქციელი საშინელი, მაგრამ თითქოს ლოგიკურია. თითქოს პასუხია ყველაფერზე, რაც მის გარშემო ხდებოდა. ყველაფერზე: ძმაზე, მამაზე, ეპოპეზე, კოლხებზე, მონაზვნებზე, ბერძნებზე... მედეა თავის თავს არ ეკუთვნის. ის სხვაა, ერთადერთი, მარტოსული სხვა, ტრაგიკული და ძლიერი; სხვა, რომლისთვისაც მეორე სხვა არ არსებობს, შეუძლებელია; ამაოა მისი მცდელობა, იასონში მეორე ნახევარი იპოვოს. უძლიერესი ქალი, რომელსაც ძალიან უნდა უყვარდეს, მაგრამ მეორე ნახევარს, მეორე მე-ს ვერ პოულობს: ვერც მამაში, ვერც ძმაში, ვერც ბერძენში და ვერც პატარა ეგალეში... რა იქნება ამაზე დიდი ტრაგედია? სად ვიპოვოთ მედეაზე დიდი პიროვნება, მედეაზე ინდივიდუალური ინდივიდი?..
პიესაში ბრუტალური და ძლიერი სცენები ენაცვლებიან ერთმანეთს, მაგრამ სპექტაკლში ვეღარ ვხედავთ იგივე ან ტექსტთან მიახლოებულ სიმძაფრეს. სცენაზე ტრაგედიას ემეტოქება კომედია და ალაგ-ალაგ ძლევს კიდეც: კლდის ლოდების სიმძიმეს ეფინება ზღვის ქაფის სიმსუბუქე, გულისგულ დრამას - გამომსახველობითი ფასადი. მედეას პერსონაჟი (მსახიობი ეკა დემეტრაძე) თავშეკავებულად თამაშობს, პასიურია. აბსირტოს მჭახე ვიზუალისა და მჭექარე ენერგეტიკის ფონზე მედეას პერსონაჟი ჩრდილში ექცევა. სპექტაკლში მთავარი მოქმედი პირი აშკარად აბსირტოა, თუ არ ჩავთვლით ფინალს, სადაც მედეას საოცრად უხდება გაშეშება არგოზე, როდესაც მარტოდმარტო ფხიზლობს და შინაგან სიჩუმეს აყურადებს.
ცალკე აღნიშვნას იმსახურებს ეპოპეს პერსონაჟი (მსახიობი გია ბურჯანაძე), რომლის ხმა, ფიგურა და მზერა ქმნის სპექტაკლის საბურველს, ატმოსფეროს, პირღია, ოქროსფერ თავთან ერთად (ჰელიოსი?), რომელიც სცენის მარჯვენა მხარეს დგას და ბურჯანაძის აურას სიმეტრიულად ეპასუხება. მიუხედავად იმისა, რომ საქმე უსულო საგანთან გვაქვს, ეს თავი ეპოპეს სევდას უთანაგრძნობს, თითქოს ცოცხალია, აურატულია; როგორც ჭეშმარიტების კუნძული, არ იძირება აბსირტოს, მისი ძმა-ბიჭებისა და მონაზვნების ვაკხანალიაში.
თეთრი ტილო, რომელიც სცენის სიღრმეშია აჭიმული, და გეომეტრიული (უმეტესად პრიზმები) ფორმები (სიმბოლური კლდის ნატეხები?) ვიზუალურ ფონს წარმოადგენს და იმპრესიონიზმით ვერ გამოირჩევა. მოცეკვავეები (ქორეოგრაფი: ნათია ჩიკვაიძე; მოცეკვავეები: ნინი გოგიჩაიშვილი, სოფო ნაჭყებია, დარია სედოვა, ქსენია სემიონოვა, მარია შალაგინა, ნათია ჩიკვაიძე, თეონა წიწაკიშვილი.), რომლებიც მონაზვნები არიან და არც არიან, სცენებს ქორეოგრაფიული მოძრაობებით აფორმებენ, თუმცა, ჩემი აზრით, ამ გაფორმებას ეფექტურობა აკლია (ხელოვნურია, როგორც დამატება, როგორც რეპრეზენტაცია...). ყოველი სცენის დასაწყისში ტილოზე ანიმაცია გადის (ავტორი: ივა ქიმერიძე), რომელიც შინაარსობრივ დატვირთვასაც ატარებს და ირონიისა და სარკაზმის ელემენტებსაც. პაატა ციკოლია, როგორც რეჟისორი, ზევიდან უყურებს და დასცინის ამ ისტორიას, ამ პერსონაჟებს. თუმცა, ტრაგედია მაინც გადაირჩენს თავს და ინარჩუნებს თავის ბირთვს, ფინალის მეშვეობით. ციკოლიას „მედეაში“ დრამატურგი უფრო ძლიერია, ვიდრე რეჟისორი, და ჩემი აზრით, დრამატურგი უფრო მართალიცაა. და რა თქმა უნდა, აბსირტო - სანდრო სამხარაძე, ის ყველაზე ძლიერია, არა ტექსტში, არამედ სცენაზე.