მთელი გულით, მთელი სულითა და მთელი შეძლებით...
სტატია მომზადდა საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და
კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურისა და სპორტის
სამინისტროს მიერ.
სტატიაში მოყვანილი ფაქტების სიზუსტეზე და მის სტილისტურ გამართულობაზე პასუხისმგებელია ავტორი.
რედაქცია შესაძლოა არ იზიარებდეს ავტორის მოსაზრებებს
ლელა ოჩიაური
მთელი გულით, მთელი სულითა და მთელი შეძლებით...
მრავალტანჯვაგამოვლილი ებრაელი ერის ცხოვრების, დევნის, აღთქმული მიწისკენ სვლის, დაბრუნებისა და ვერდაბრუნების დრამატული ისტორიები, ხშირად ექცეოდა და კვლავ რჩება სხვადასხვა სფეროს ხელოვანების, მათ შორის, თეატრის რეჟისორების ყურადღების ცენტრში. ამ თემის სხვადასხვა ასპექტზე და სხვადასხვა კუთხით, საქართველოს სხვადასხვა თეატრში, ბოლო წლებშიც რამდენიმე სპექტაკლი დაიდგა. მათ შორისაა, ინგმარ ვილკვისტის პიესა „ჰელვერის ღამე“, რამდენიმე ვერსიით - გოგი მარგველაშვილის რეჟისურით - „გრიბოედოვში“; კობა სხილაძის - თეატრში „ათონელზე“; გიორგი თავაძის - ქუთაისის თეატრში; ანდრო ენუქიძის, გადმოქართულებული, „ბონდოს ღამე“ - ბათუმის დრამატულ თეატრში; ასევე - ლევან წულაძის „ბეგალუტი“, შოლომ-ალეიხემისა და გურამ ბათიაშვილის პიესაზე - „მარჯანიშვილში“ (სადაც 1929 წელს, კოტე მარჯანიშვილმა, კარლ გუცკოვის „ურიელ აკოსტას“ - ებრაელი ერის ისტორიულ წარსულზე, პიროვნულ თუ საზოგადოებრივ არჩევანსა და პასუხისმგებლობაზე - ლეგენდადქცეული სპექტაკლის დადგმით, ქართული თეატრი განვითარების ახალ საფეხურზე აიყვანა); იქვე - მსახიობ, დრამატურგ და რეჟისორ ანა სანაიას პიესა „ბათელი“, ანუკი ხიდეშელის რეჟისურით და მათივე ერთობლივი - „ცხოვრება მშვენიერია“, ინკლუზიური დასის მონაწილეობით - მოზარდმაყურებელთა თეატრში და სხვა და სხვა.
ამ სპექტაკლებს 1924 წელს, კვლავ მარჯანიშვილის თეატრში, ოსიპ დუმოვის, 1907 წელს დაწერილი დრამა „შმა, ისრაელ! ისმინე, ისრაელო!שמע ישראל!“ შეემატა, კვლავ ანა სანაიას სცენური ადაპტაციითა და რეჟისურით. (რეჟისორმა სპექტაკლი ომს ისრაელში და მეგობრის, მსახიობ ზურაბ ბერიკაშვილის ხსოვნას მიუძღვნა).
სადადგმო ჯგუფის წევრები და მონაწილეები არიან: კომპოზიტორი - თამარ ფუტკარაძე-ლაშხი, ქორეოგრაფი - გია მარღანია, სცენოგრაფი - გიორგი უსტიაშვილი, რეჟისორის ასისტენტი - ლიკა მამიაშვილი; და საგანგებოდ, სხვადასხვა ნიშნით შეკრებილი, სხვადასხვა თაობის პროფესიონალი და არაპროფესიონალი, მათ შორის, ბავშვი მსახიობები - არონი - ზაზა სალია, სორა - ანა სანაია, იაკობ ენმანი - ალექსანდრე შარაბიძე, ანა - ანა ლევენეცი, ნინა შეინბერგი, დორა - თაკო ბერიაშვილი, პირველი ებრაელი - გიორგი სავანელი, სილკინი - გიორგი მარჯანიშვილი, ელიაშევი - ივა ჩიტიძე, ლეონი - დამიანე ნავაძე, ებრაული სული - ბავშვები: თამარ რთველიაშვილი, იოანა ნავაძე, კონსტანტინე შაბურიშვილი, გიორგი რევაზიშვილი. პიესა რეჟისორმა და დრამატურგმა მაია შენგელიამ თარგმნა.
„შმა, ისრაელ!“ - ამ სიტყვებით იწყება (ციტატა მოსეს მიმართვიდან ისრაელელების მიმართ, აღთქმულ ქვეყანაში შესვლამდე) ერთ-ერთი უძლიერესი ლოცვა: „უფალი, ჩვენი ღმერთი, ერთი უფალია... კურთხეულია მისი სახელი და მეფობა უკუნისამდე! და გიყვარდეს უფალი ღმერთი შენი, მთელი შენი გულით, და მთელი შენი სულით, და მთელი შენი შეძლებით“. ლოცვა, რომელსაც ებრაელები ყოველ დღე აღავლენენ და რომელიც მთელ მათს ისტორიას, ცხოვრების წესს, იმედსა და მიზანს გამოხატავს. ქვეყნის, რომელსაც „აღთქმულ მიწაზე“ დაბრუნების შემდეგაც, დღემდე არ აქვს მშვიდობა.
ანა სანაიას სპექტაკლის სინოფსისში წერია: „შმა ისრაელ“ - ეს არის ამბავი ღმერთზე გაბრაზებულ ადამიანზე, რომელიც მთელი ცხოვრება ლოცულობდა, ხოლო ღმერთმა ზურგი აქცია, სწორედ მაშინ, როდესაც ყველაზე მეტად სჭირდებოდა. ესაა ამბავი ებრაელ ოჯახზე, რომელიც გაწამებულია „პოგრომებით“, დევნით, პირადი ტკივილებით, რჯულის დათმობის იძულებით და სვამს პაწაწინა კითხვას: „რისთვის?“.
ეს კითხვა - „რისთვის?“ - ბევრჯერ დასმულა - ცხოვრებაშიც, თეატრშიცა და ხელოვნების სხვადასხვა სფეროშიც. სხვადასვა დროში და კონტექსტში და ყოველთვის უარყოფით საზრისს შეიცავს - სასოწარკვეთასა და მიუღებლობას, გაურკვევლობასა და დაუმსახურებელ წყენაზე, უსამართლობაზე პასუხის მოთხოვნას.
„რისთვის?“ - ანა სანაიას სპექტაკლის მთავარი კითხვაა, საავტორო პოზიციის შემცველიც და მოვლენების რიგის მთელი სისტემაც, რომელიც ებრაელებისა და მათთან ერთად, ყველა მშვიდობიანი, დევნილი, ძალადობის მსხვერპლი ადამიანის ცხოვრებასა და მრწამსს (რელიგიური, ეროვნული თუ სოციალური განსხვავებულობის მიუხედავად) გამოხატავს. იმ საზოგადოების, რომლისთვისაც მთავარი - მშობლიური სახლი, მიწა, სიყვარული და მშვიდი ცხოვრებისკენ სწრაფვა, მისი დაცვა და მისთვის ბრძოლაა.
სპექტაკლში მოქმედება არაკონკრეტულ, განზოგადებულ დროში, მაგრამ რუსეთში ხდება. სტრუქტურა სამი, ურთიერთგამომდინარე მოვლენის, ეტაპობრივად და ცხოვრებისეული განვითარების მარადიული კანონის მიხედვითაა აგებული - სიკვდილამდე. სიკვდილი. სიკვდილის შემდეგ - და ერთი ოჯახისა და მათთან ერთად, სულ რამდენიმე პერსონაჟის მონაწილეობით იშლება.
სცენა თითქმის ცარიელია. გიორგი უსტიაშვილის დეკორაცია მხოლოდ რამდენიმე ქმედითი, მკვეთრი აზრობრივი და მეტაფორული დატვირთვის ელემენტისგან შედგება, რაც ქმნის სივრცის, მოცულობითობის ეფექტს, ჩაკეტილ და მყარად შემოსაზღვრულ მოქმედების ადგილზე. აქ ყველაფერი შავ-თეთრია, ნისლითა თუ მტვრით, კვამლითა თუ გამმიჯნავი უხილავი ფარდით დაბურული. სუსტად განათებული და ამით კიდევ უფრო იდუმალი, გამომსახველი და მეტყველი.
რეალობისა და მისტიკური, რელიგიური და წარმოსახვითი შრეების - სხვა განზომილებების ერთობა აშკარაა. ამ მოცემულობასა და შეგრძნებას ქმნის სპექტაკლის ზოგადი გადაწყვეტაც, მოვლენების რიგი, პირობითი და ამავე დროს, „რეალური“ ბავშვების „ქოროც“, რომელიც ებრაელების სულებსა თუ ანგელოზებს, არამიწიერ არსებებს ასახიერებენ, სხვადასხვა ამოცანას ასრულებენ და ყველა ეპიზოდის მონაწილეები, განუყოფლები არიან.
ტრადიციულ და მოქმედების დროსა და ებრაელ თემთან ზოგად დაკავშირებული კოსტუმებით, კოსტუმის მახასიათებელი ელემენტებითა და გაფორმებით, თავსაბურავებით, მოსასხამებით, ვარცხნილობებით (კოსტუმების მხატვარი სოფიო იოსებიძე); მუსიკალური გადაწყვეტით, სხვადასხვა წყაროდან „შემოღწეული“ - ფონური - მოქმედებაში ჩართული და ბავშვების მიერ სხვადასხვა საკრავზე შესრულებული - ორიგინალური/ნეიტრალური და ნაციონალური ჟღერადობის მელოდიებითა და სიმღერებით (კომპოზიტორი - თამარ ფუტკარაძე-ლაშხი), მოძრაობით, პლასტიკით, ტრადიციული ცეკვებით, ცეკვის ელემენტებითა და ქორეოგრაფიული ინტერპრეტაციებით (ქორეოგრაფი გია მარღანია) - ივსება და ყალიბდება ატმოსფერო, იკვეთება და მდიდრდება სარეჟისორო გადაწყვეტის ფორმა და სტრუქტურა და განისაზღვრება იმ საზოგადოების განზოგადებული სახე და არსი, რომელიც სპექტაკლის მთავარი მოქმედი გმირია. თითქოს ბურუსიდან ამოდის მათი აწმყო და წარსული, რომელიც ბევრ შემთხვევას აერთიანებს და ბევრ ასოციაციასაც იწვევს.
მსახიობები ქმნიან პერსონაჟების ფსიქოლოგიურ, რთულ, გარემოსა და საკუთარ თავთან წინააღმდეგობაში მყოფი ადამიანების სახეებს, რადგან მძიმე, სტრესულ, დრამატულ ვითარებაში უწევთ არსებობა, რომელიც, ისედაც დამთრგუნველი, თანდათან უფრო მძიმდება და ტრაგიკული ხდება. ამ ცვლილებების მიხედვით, იცვლება თითოეულის სახე, განწყობა, ახალი თვისებები ვლინდება და მოქმედებაც და არჩევანიც იცვლება.
როლების შემსრულებლები ცვლიან თამაშის მანერას, ერთი მდგომარეობიდან მომდევნოში გადადიან, იმის მიხედვით, რაც მათ თავსა და გარშემო ხდება. მძაფრად რეაგირებენ სინამდვილეზე და მოვლენების კვალდაკვალ გარდაისახებიან - ჯერ კიდევ ცოტა ხნის წინათ ბედნიერ ან ბედნიერების შესაძლებლობის მქონე, თუ გადარჩენის იმედით მცხოვრები ადამიანებიდან განსაცდელითა და განცდით შეპყრობილ, სიხარულის სხივჩამქრალ არსებებამდე. იმ საზოგადოების, ერის სიმბოლურ სახე ქმნიან, რომელიც ღმერთმა და ყველამ გაწირეს და მათიც, რომლებიც მტრობასა და ძალადობას არაფრით დაუპირისპირდნენ და დუმილით, შეიძლება გულგრილობითაც, დაუშვეს, რაც ხდება, მოხდა და მოხდება.
მათ უწევთ მოიტყუონ, ერთმანეთის გასამხნევებლად; ლოცულობენ - მშვიდობაზე, სუფთა და ჯანსაღ პასექზე და გადარჩენაზე, სიხარულზე, ღიმილის დაბრუნებაზე, მზეზე ოცნებობენ, სიყვარულსა და ბედნიერებაზე, თუმცა გარემოს, ატმოსფეროს, დაძაბული ურთიერთობების, მძიმე ფსიქოლოგიური განწყობისა და მოკლე, ბოლომდე გაუშიფრავი დიალოგების მიხედვით, დასაწყისიდანვე უკვე იგრძნობა მოსალოდნელი ხიფათის სურნელი და რაღაც დიდი უბედურებისთვის შინაგანი, სულიერი სამზადისი.
ამ ადამიანების ცხოვრება იცვლება და მისი მსვლელობის სირთულეები სიტუაციურ ცვლასა და გარდასახვას ექვემდებარება. ამბავი სწრაფად და დრამატული კულმინაციისკენ მკვეთრი სვლით ვითარდება. სასცენო სივრცე ძლიერი ენერგეტიკით ივსება და მაყურებელსაც ასეთივე ძალით მუხტავს.
მიწა, როგორც სპექტაკლში ამბობენ და რაც მისი იდეის საფუძველია, არ შეიძლება იყოს უცხო, მათთვის, ვინც მას სამშობლოდ თვლის, რადგან სხვა სამშობლო არ გააჩნია. ჩვენ კარგად გვესმის და ვხედავთ რეჟისორის პოზიციას, რადგან თვითონაც გადატანილი გვაქვს, ბოლო წლებში, მშობლიური მიწიდან განდევნის, გენოციდის ან მიწაზე დევნილობის არა ერთი შემთხვევა და არა ებრაელების წინააღმდეგ, არამედ მათთან ერთად.
რუსეთის იმპერიის - რევოლუციამდელი, საბჭოთა და დღევანდელი - ტერორი, ძალადობა და სისასტიკე საქართველოსა და მსოფლიოსთვის, მათ შორის, ებრაელების, ისრაელელებისა და ისრაელისთვის პრობლემაა, რომელიც ახალ-ახალი მასშტაბით, მიმართულებითა და ტერიტორიებზე იჩენს ხოლმე თავს.
სპექტაკლის სინოფსისში წერია: „ალბათ, ძალიან ცოტა ადამიანმა იცის, რომ მარჯანიშვილის თეატრის შენობაში, 1910-1932 წლებში, თბილისის იდიშურენოვანი თეატრი იყო. სპექტაკლები კი ნიუ-იორკისა და ვარშავის იდიშური თეატრების პროგრამის მიხედვით იდგმებოდა. არქივმა ძალიან ცოტა რამ შემოგვინახა და ჩვენამდე მხოლოდ ერთი სპექტაკლის ესკიზი მოვიდა - „ისმინე, ისრაელ/שמע ישראל“. პიესა ოსიპ დუმოვს, იგივე იოსიფ პერელმანს ეკუთვნის, რომელიც რუსეთის იმპერიაში მცხოვრები იუდეველების ცხოვრებას ასახავს.
სპექტაკლი „ისმინე, ისრაელ/שמע ישראל!“, თბილისში, 1912 წლის ნოემბერში დაიდგა. იგივე სპექტაკლს, ამჯერად, 2024 წელს აცოცხლებს თბილისის აღდგენილი იდიშური თეატრი, რომელშიც მსახიობები დიდი სიყვარულით თამაშობენ“.
ბუნებრივია, ამ ნაბიჯით, შემოქმედებითმა ჯგუფმა, საქართველოში პირველი დადგმიდან 122 წლის შემდგომ და ისრაელის სახელმწიფოს ჩამოყალიბებს 76 წლისთავზე, დაიწყო იდიშურენოვანი თეატრის აღორძინების პროცესი, სიყვარულითა და პატივის მიგებით. და დღეს, უკვე ბევრმა იცის, საქართველოში იდიშური თეატრის ისტორიული არსებობაც და მისი „შინ“ დაბრუნების ფაქტიც უცნობი უკვე აღარაა.
ანა სანაიას სპექტაკლსა და თბილისში ებრაული თეატრის ხელახალი საფუძვლის ჩაყრას კიდევ უფრო დიდი მნიშვნელობა ენიჭება, ზოგადადაც და იმ მოვლენების ფონზეც, რომლებიც დღეს ისრაელის მიწაზე, ან, თუნდაც, უკრაინაში ხდება. და რაც დედამიწის მშვიდობიან მოსახლეობას დამშვიდების საშუალებას, მოსვენებას არ აძლევს.
მასშტაბური „პოგრომები“ გრძელდება. XX საუკუნის დასაწყისისა და შემდგომი წლების რუსეთში ებრაელების გენოციდის გამომწვევებისა და შემსრულებლების მსგავსი კატეგორიის ხელმძღვანელი და შემსრულებელი კვლავ აგრძელებენ ადამიანების დევნას და ანგარიშსწორებას. და არსებითი უკვე აღარაა, რომელ ქვეყანას ებრძვიან, რომელ ერს, რა ფორმითა და სისასტიკით. არც იმას, დარბევებსა და დევნას ერთი ოჯახი განიცდის თუ ბევრი სხვა ოჯახი. პრობლემა საერთოა და ზღვარი წაშლილია. მთავარია და ტრაგიკულია, რომ ეს ხდება და რომ ყველა უნდა მიხვდეს, უნდა შეიგრძნოს, რომ ამის დაშვება აღარ შეიძლება; რომ აუცილებელია და უნდა დაუპირისპირდე ძალადობას - მთელი გულითა და მთელი სულით, მთელი შეგნებითა და მთელი შეძლებით.