ქართული თეატრი - გმირობისა და თავდადების ისტორია
სტატია მომზადდა საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და
კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურისა და სპორტის
სამინისტროს მიერ.
სტატიაში მოყვანილი ფაქტების სიზუსტეზე და მის სტილისტურ გამართულობაზე პასუხისმგებელია ავტორი.
რედაქცია შესაძლოა არ იზიარებდეს ავტორის მოსაზრებებს
მარინე (მაკა) ვასაძე
ქართული თეატრი - გმირობისა და თავდადების ისტორია
არსებობს წიგნები, რომლებიც არ გბეზრდება, რამდენჯერმე უბრუნდები და ასაკის ცვლასთან ერთად, სხვანაირად აღიქვამ, სიახლეებს აღმოაჩენ. ძალიან რთულია, შექმნა პროფესიული ლიტერატურა, რომელსაც ექნება, როგორც სამეცნიერო, ასევე მხატვრული ღირებულება. მხატვრული ლიტერატურის თუ პროფესიული ნამუშევრების შემქმნელ ავტორთა შორის, მყავს ფავორიტები, რომელთა გადაკითხვა თუ მათზე მუშაობა, არასდროს მბეზრდება.
რა განაპირობებს ჩემთვის ისტორიული თუ სამეცნიერო ნაშრომის მნიშვნელობას? უპირველეს ყოვლისა განსახილველი საკითხის თუ პრობლემების აქტუალობა, განზოგადებულობა, თანადროულობა.
ლაშა ჩხარტიშვილის ავტორობით შექმნილი „ერეკლე მეორის ეპოქის თეატრი“ თავისი შინაარსით და ფორმით ისტორიულ-პოპულარული ჟანრის ნაშრომია. წიგნის შინაარსი, კონცეფცია, დიზაინი, ფოტო მასალა თუ მხატვრობა ერთ მთავარ მიზანს ემსახურება, საქართველოს ისტორიის კონტექსტში ასახოს ევროპული ყაიდის ქართული თეატრის შექმნის სათავეები, მისი განვითარების საწყისები, ისტორიული კატაკლიზმების გამო, ნახევარი საუკუნით, იძულებითი შეჩერება.
თავიდანვე აღვნიშნავ, რომ ნაშრომი პროფესიონალთა გუნდის მიერაა შექმნილი, რაც წიგნის შინაარსსა და ფორმაშიც წარმოჩინდა. ყოველი მათგანი, ტექსტის ავტორით დაწყებული პროექტის მენეჯერით დამთავრებული პასუხისმგებლობით მოეკიდა წამოწყებულ საქმეს. რედაქტორები: გიორგი კალანდია, მარიკა მამაცაშვილი; მხატვარი - მამუკა ცეცხლაძე; კონცეფციის, დიზაინისა და ფოტო მასალის ავტორი - ირინა აბჟანდაძე; კომპიუტერული გრაფიკის შემქმნელი და დამკაბადონებელი - თეონა კვაჭაძე; ინგლისურ ენაზე მთარგმნელი - სოფო კომახიძე და პროექტის მენეჯერი - გიორგი ქლაინი.
გამართული, სადა, დახვეწილი ენით დაწერილ ტექსტში ავტორის, არა მარტო ერუდიცია, მასალის კარგად ცოდნა, არამედ, ემოციური დამოკიდებულებაც ჩანს. რაც მთავარია, ვფიქრობ, ლაშა ჩხარტიშვილის მონათხრობი ერეკლე მეორის პერიოდის ქართულ თეატრზე, ერთნაირად საინტერესოდ წასაკითხია, როგორც სათეატრო თუ სახელოვნებო სფეროში მოღვაწე ადამიანებისათვის, ასევე არაპროფესიონალთათვის.
თერთმეტი თავისგან შემდგარი წიგნი ერთი ამოსუნთქვით იკითხება. ზოგადად დასათაურება ერთ-ერთი რთული და საპასუხისმგებლო საქმეა, სათაური ერთდროულად უნდა იყოს ნარატივის გადმომცემი და კომპაქტური - „ერეკლე მეორის ეპოქის თეატრი“ უკვე მიგვანიშნებს იმაზე, რომ წიგნში ავტორი, არა მხოლოდ თეატრის ისტორიის კვლევას შემოგვთავაზებს, არამედ თეატრს ეპოქასთან, დროსთან მიმართებით განიხილავს, ამასვე წარმოაჩენს თავებისა თუ ქვეთავების დასათაურებაც: წინათქმა; მზერა დასავლეთისკენ; ნიადაგი; „სასკოლო დრამა“ და საგანმანათლებლო პოლიტიკა; დრამატურგია; ერეკლეს თეატრი; მაიორის თეატრი; გიორგი ავალიშვილის „ევროპული ყაიდის“ სამეფო კარის ქართული თეატრი; უფროსი მსახიობთა შორის; კრწანისის ომი და „სიკვდილი სახელოვანი“; მარადი ლტოლვა.
წიგნის კითხვისას ნათლად წარმოჩნდება მუსლიმურ სახელმწიფოთა გარემოცვაში, ქვეყნისა თუ სარწმუნოების მტერთან მუდმივ ბრძოლაში მყოფი ქრისტიანული ქვეყნის ლტოლვა დასავლეთისკენ, ევროპისკენ. მე-18 საუკუნის დასაწყისიდან საქართველოს მეფეები იღვწიან, ომებით დაუძლურებულ ქვეყანაში მოსახლეობის კულტურისა და განათლების ამაღლებისთვის. წარმოშობით რუმინელი საეკლესიო და პოლიტიკური მოღვაწის ანთიმოზ ივერიელის თაოსნობით დაარსდა პირველი ქართული სტამბა, ვახტანგ მეექვსეს თაოსნობით „ვეფხისტყაოსნის“ ბეჭდური გამოცემა შეიქმნა კომენტარებით და სწორედ ამის შემდეგ იწყება ამ ნაწარმოების მეცნიერული კვლევა-შესწავლა, მანვე შეადგინა ასტროლოგია-კოსმოგრაფიის მოკლე კურსი, ბერმა ეგნატაშვილმა ჩამოაყალიბა „სწავლულ კაცთა კომისია“, რომელიც „ქართლის ცხოვრების“ რედაქტირებასა და ისტორიის გაგრძელებაზე მუშაობდა, ვახუშტი ბაგრატიონის თაოსნობით, რუსულიდან ითარგმნა გეოგრაფიის სახელმძღვანელო, დაიწერა და ითარგმნა რამდენიმე სახელმძღვანელო ქიმიაში, თეიმურაზ მეორისა და ერეკლე მეორის მეფობის პერიოდში კი კიდევ უფრო „გააქტიურდა სამეცნიერო მუშაობა და გაჩნდა საგანმანათლებლო კერები“. ავტორი აქვე აღნიშნავს მნიშვნელოვან ფაქტს, კერძოდ ქალების მიერ განათლების მიღების საშუალებას.
მუდმივ ბრძოლებში მყოფმა მეფე ერეკლემ გახსნა სასულიერო და ფილოსოფიური სემინარიები. „ერეკლე მეორე ევროპასთან არა მხოლოდ პოლიტიკისა და სამხედრო საკითხებში თანამშრომლობას ცდილობდა, არამედ, განათლებისა და კულტურის სფეროშიც. ამ მხრივ, არაერთი მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადაიდგა. ევროპის დიდ სახელმწიფოებთან ერეკლეს თანამშრომლობა განათლებისა და კულტურის მიმართულებით გაცილებით ნაყოფიერი და შედეგიანი აღმოჩნდა“.[1] - წერს ავტორი. თბილისსა და სხვა მსხვილ ქალაქებში ევროპელები ხსნიან სასწავლებლებს, სადაც საქართველოს მოსახლეობა ეუფლება სხვადასხვა მეცნიერებას. სწორედ ამიტომაც, მეფე ერეკლეს შესახებ ალაპარაკდნენ ევროპაში, არა მარტო როგორც სახელგანთქმულ მებრძოლზე, არამედ პროგრესულ მოაზროვნეზე, მათ შორის იყვნენ ლესინგი (ნახსენებია პიესაში „მინა ფონ ბარნჰელმი, ანუ ჯარისკაცის ბედნიერება“), ვოლტერი და სხვა. აღსანიშნავია, რომ ლაშა ჩხარტიშვილი მოსაზრებების და დასკვნების დასადასტურებლად იმოწმებს სხვადასხვა პერიოდში მოღვაწე ისტორიკოსების, ლიტერატორების, ხელოვანთა, მეცნიერთა ციტატებს: იაკობ გოგებაშვილის, ზაქარია ჭიჭინაძის, ვალერიან გუნიას, კორნელი კეკელიძის, გერონტი ქიქოძის, ვასილ კიკნაძის, ნინო შვანგირაძის, დალი მუმლაძის და სხვა.
წიგნში ნათლად იკითხება ევროპელთა პოლიტიკური გადაუწყვეტელობა საქართველოს საკითხთან დაკავშირებით, ე. წ. „ერთმორწმუნე რუსეთის“ მზაკვრული დამოკიდებულება ჩვენი ქვეყნის მიმართ, მიზანმიმართული, თანდათანობითი ანექსიის პროცესი, საბოლოოდ კი, ერეკლეს გარდაცვალების შემდეგ, ტრაგიკული შედეგი, რუსეთის იმპერიალისტური ზრახვების „დაგვირგვინება“, საქართველოსა და რუსეთს შორის დადებული ტრაქტატის გაუქმება, საქართველოს კოლონიზაცია, გუბერნიად მიერთება. ავტორი ასევე აღნიშნავს, მოღალატე, გამყიდველი ქართველების წილს, ჩვენი ქვეყნის დამონების საქმეში. ვფიქრობ, ამ პრობლემების განხილვა ძალიან თანადროულია, ვინაიდან დღესაც საქართველო იბრძვის ევროპასთან ძმური კავშირისთვის, იმპერიალისტური ზრახვების მქონე რუსეთი და მოღალატე, კონფორმისტი ქართველები კვლავ ცდილობენ ჩვენი ქვეყნის დაქცევას.
სწორედ ამ პერიპეტიებით აღსავსე დროებაში, მეფე ერეკლე, სხვასთან ერთად, ევროპული ყაიდის თეატრის დამკვიდრებას უწყობს ხელს. ლაშა ჩხარტიშვილი თანმიმდევრულად გვიყვება კლასიკური ეროვნული დრამატურგიის თუ საშემსრულებლო ხელოვნების ჩასახვისა და თანდათანობითი განვითარების ამბავს. ზევით აღვნიშნე, რომ ავტორი მეფე ერეკლეს პერიოდის თეატრის ისტორიას ეპოქასთან მიმართებით განიხილავს, ვინაიდან თეატრი ყოველთვის იყო და იქნება აღმზრდელობითი, ხალხის გამომაფხიზლებელი, პოლიტიკური, ხალხის ნების გამომხატველი.
წინათქმაში ავტორი მოკლედ მიმოიხილავს საქართველოში ევროპული თეატრის ჩამოყალიბების წინაპირობებს, ერეკლე მეორის მეფობის ხანაში მისი განვითარების პროცესს - 1750-1780 - იან წლებში „სასკოლო დრამის“, შემდეგ გიორგი ავალიშვილის სამეფო კარის კლასიცისტური და გაბრიელ მაიორის კლასიკური საერო თეატრების დაარსებას, რომელთა რეპერტუარი იმდროინდელ მსოფლიო და ქართულ დრამატურგიას ეფუძნებოდა. „ინტენსიური, შინაარსიანი და მრავალფეროვანი სათეატრო პროცესი, რომელიც 1761 წლიდან დაიწყო, 1795 წელს, კრწანისის ომში ქართველების დამარცხების გამო შეწყდა. მის განახლებას კი ზუსტად ნახევარი საუკუნე დასჭირდა“.[2] - წერს ლაშა ჩხარტიშვილი.
თავებში „მზერა დასავლეთისკენ“ და „ნიადაგი“, ავტორი წარმოაჩენს თუ რა ადგილი ეკავა იმ პერიოდის ცივილიზებულ სამყაროში, კერძოდ განმანათლებლობის ეპოქაში, საქართველოს, იმერეთის, ქართლ-კახეთის სამეფოებს. XVIII საუკუნეში საქართველო გამუდმებით უმკლავდებოდა ოსმალეთისა თუ სპარსეთის შემოსევებს, უთანასწორო ბრძოლაში ხშირად იმარჯვებდა კიდეც, მაგრამ დიდხანს ვერ გასტანდა დახმარების გარეშე. ჩვენი ქვეყნისადმი ინტერესი უჩნდება იმპერიალისტურ რუსეთს, ვინაიდან მისი თვალუწვდენელი იმპერია საქართველოს ესაზღვრება. თავისი მზერა მოგვაპყრო ევროპამაც. საქართველოს ხშირად სტუმრობენ ევროპელი და რუსი მეცნიერები, ხელოვანები, პოლიტიკოსები და ა.შ. „ეს არის ეტაპი, როდესაც საქართველო, საუკუნეების შემდეგ, კვლავ უახლოვდება ევროპულ სამყაროს, ცდილობს მის სააზროვნო სისტემაში შეღწევას“.[3] მეზობელი რუსეთისგან არაერთხელ იმედგაცრუებული საქართველოს მეფეები, ევროპასთან კავშირის დამყარებას ცდილობენ. ლაშა ჩხარტიშვილი ასკვნის, რომ ამ მხრივ მეფე ერეკლემ ბევრი რამ გააკეთა. „ევროპის დიდ სახელმწიფოებთან ერეკლეს თანამშრომლობა განათლებისა და კულტურის მიმართულებით გაცილებით ნაყოფიერი და შედეგიანი აღმოჩნდა. XVIII საუკუნის მეორე ნახევრიდან ევროპასთან დიპლომატიურ ურთიერთობებში ახალი ეტაპი იწყება. თბილისში იხსნება ევროპულ სახელმწიფოთა საკონსულოები. საკუთარი კონსული ქართლ-კახეთის სამეფომაც არაერთ სახელმწიფოში მიავლინა“.[4] ლაშა ჩხარტიშვილის თვალსაზრისით, მრავალი სირთულის მიუხედავად სწორედ ერეკლეს მეფობის პერიოდში ეკონომიკის, მრეწველობის, კულტურის განვითარებისათვის მნიშვნელოვანი რეფორმები გატარდა. ამ რეფორმების განხორციელებაში თავიანთი წვლილი შეიტანეს ქართველმა განმანათლებლებმა. იყვნენ ადამიანები, რომლებმაც გაიაზრეს თეატრის მნიშვნელოვანი როლი ქვეყნის განათლების საქმეში. წიგნში ავტორს, არა მარტო ჩამოთვლი ჰყავს ისინი, არამედ, ყოველი მათგანის დამსახურებაზე საუბრობს. მათ შორის არიან: ალექსანდრე ამილახვარი, გიორგი ავალიშვილი, გაბრიელ მაიორი (არეშაშვილი), ონანა ქობულაშვილი (რომლის მარანშიც პატარა სცენაც იყო მოწყობილი), ზაქარია გაბაშვილი, გაიოზ რექტორი, ბერი ეგნატაშვილი, სახალხო მსახიობი ოიანა-ბუიანა, ალექსანდრე მესხიშვილი და სხვები. აქვე ავტორი ერეკლე მეფის კარზე მოღვაწე სახალხო მგოსნებზე თუ სანახაობებზე (ბერიკაობასა და ყეენობაზე) საუბრობს. თავის ბოლოს ლაშა ჩხარტიშვილი ასკვნის: „თელავსა და თბილისში გახსნილმა სემინარიებმა კიდევ უფრო დააჩქარეს ევროპული მოდელის თეატრის ჩამოყალიბების პროცესი, ვინაიდან, სემინარიებში მოქმედმა „სასკოლო დრამამ“ გზა გაუხსნა ქართველ საზოგადო მოღვაწეებს, „ევროპული ყაიდის თეატრის“ ჩამოყალიბება ეთავათ“.[5]
ლოგიკურად გადადის ლაშა ჩხარტიშვილი თავზე - „სასკოლო დრამა“ და საგანმანათლებლო პოლიტიკა, დრამატურგია“, სადაც თავიდანვე გვთავაზობს საინტერესო მოსაზრებას. ავტორს თეატროლოგთა, მკვლევართა ორი მოსაზრება მოჰყავს. ერთნი თვლიან, რომ საერო თეატრის ჩამოყალიბება ერეკლე მეფის სასახლის კარზე ლიტურგიული დრამებითა და მისტერიებით იყო განპირობებული, მეორენი კი ფიქრობენ, რომ ფილოსოფიურ სემინარიებში ჩამოყალიბებულმა „სასკოლო დრამამ“ შეუწყო ხელი. ლაშა ჩხარტიშვილი ამ ორი მოსაზრებიდან ასკვნის: „სინამდვილე კი ისაა, რომ ლიტურგიული დრამა და მისტერია, როგორც თეატრში რელიგიური თემატიკის მიმართულება, ჩამოყალიბდა სწორედ „სასკოლო დრამის“ სახით, თბილისისა და თელავის ფილოსოფიურ სემინარიებში“.[6]
მართალია, საქართველოში ისტორიულ-პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე, „სასკოლო დრამა“ ევროპასთან შედარებით 3 საუკუნით გვიან ყალიბდება (ევროპაში XVს., საქართველოში XVIIIს.), მაგრამ სასულიერო სემინარიაში პროგრესულად მოაზროვნე მოღვაწეთა (ანტონ I კათალიკოსი, დავით რექტორი და სხვ.) ძალისხმევით სწრაფად ვითარდება. სემინარიებში ხშირად იმართება ნათარგმნი თუ ორიგინალური ლიტურგიკული დრამები, მისტერიები, რაც ნიადაგს ქმნის საერო თეატრის ჩამოყალიბებისათვის.
თავში „დრამატურგია“ ლაშა ჩხარტიშვილი საქართველოში დრამატურგიული ჟანრის ნაწარმოებების შექმნის ისტორიას მოგვითხრობს. ჩვენთანაც, როგორც ევროპაში კლასიცისტური მიმდინარეობა იკიდებს ფეხს. ითარგმნება ფრანგ, რუსს განმანათლებელთა კლასიცისტური პიესები, იწერება ორიგინალურიც. მაგალითად, დავით ჩოლოყაშვილმა ფრანგულიდან თარგმნა რასინის „იფიგენია“ და „ველისარიონი“. ავტორი ქართველ თეატროლოგთა თუ სხვა მკვლევართა ნააზრევს იზიარებს და მასაც ქართული დრამატურგიის მამამთავრად გიორგი ავალიშვილი მიაჩნია. მანამდე კი აღნიშნავს მნიშვნელოვან ფაქტს, ჩვენამდე მოღწეული ორი ორიგინალური დრამატურგიული ჟანრის ნაწარმოების შესახებ. 1761 წელს იასე მიქაძეს დაუწერია მინიატიურა, ხოლო მე-18 საუკუნის მეორე ნახევარში ქალ პოეტს, ვინმე მანანას დრამატურგიული თხზულება „ციებისა და ქალის გაბაასება“. გიორგი ავალიშვილი 1788 წელს ქმნის სასახლის კარის თეატრს, თავად დგამს სპექტაკლებს, სხვადასხვა ენიდან თარგმნის სამეცნიერო, მხატვრულ ლიტერატურას, დრამატურგიულ ნაწარმოებებს, ასევე მის კალამს ეკუთვნის პირველი ქართული პიესა „მეფე თეიმურაზი“ (ჩვენამდე არ მოუღწევია, მხოლოდ ფრაგმენტულად ვიცით შინაარსი). მარკუს ავრელიუსის, ერაზმ როტერდამელის, პიერ კორნელის, ჟან რასინის, ვოლტერის, მიხეილ ლომონოსოვის და სხვათა ერთ-ერთი პირველი მთარგმნელია. მთარგმნელობით მოღვაწეობას ეწეოდა მირიან ბატონიშვილიც. მოგვიანებით, რომანტიზმის ეპოქაში პიესებს თარგმნიდა ალექსანდრე ჭავჭავაძე. გიორგი ავალიშვილის გარდა ორიგინალურ პიესებს წერდა ალექსანდრე ამილახვარი, თეიმურაზ ბატონიშვილი (გიორგი XIII ვაჟი). „კორნელი კეკელიძე XVIII საუკუნის მეორე ნახევრიდან XIX საუკუნის დასაწყისში შექმნილ ოცამდე პიესას ასახელებს. მისი აზრით, თარგმნილი და ორიგინალური პიესები „აღვივებდნენ საზოგადოებაში სამშობლოსადმი სიყვარულს, ადამიანობისა და მოქალაქეობის შეგრძნებას, პატიოსნებისა და კაცთმოყვარეობის გრძნობას და სხვა მაღალ იდეებს, ამაღლებდნენ შეგნებას“.[7] - წერს ლაშა ჩხარტიშვილი. ავტორი იმასაც აღნიშნავს, რომ იმ პერიოდში თარგმნილი პიესები სჭარბობდა ორიგინალურს, მაგრამ ერთი რამ ცხადი იყო, იმ პერიოდის ქართულ თეატრში საგანმანათლებლო-აღმზრდელობითი კლასიცისტური სტილი ბატონობდა. „ჩვენში განვითარება პოვა განმანათლებლობამ, რომლის იდეოლოგიური მიზანი იყო საზოგადოების გამოფხიზლება და სახელმწიფოებრივი ინტერესებისადმი განსაკუთრებული ყურადღების მიპყრობა. განმანათლებლობის პერიოდის ქართველი ავტორები არა მხოლოდ კლასიცისტური დრამისთვის დამახასიათებელ მაღალ სტილს მიმართავდნენ, არამედ უხვად სარგებლობდნენ ხალხური ზეპირსიტყვიერების ფორმებითაც. სწორედ ამ ტენდენციაშიც გამოვლინდა ქართული კლასიციზმის თავისთავადობა და განსაკუთრებულობა“.[8]
თავებში - „ერეკლეს თეატრი“, „მაიორის თეატრი“, „გიორგი ავალიშვილის „ევროპული ყაიდის“ სამეფო კარის ქართული თეატარი“, „უფროსი მსახიობთა შორის“ - ავტორი მე-18 საუკუნეში არსებულ თუ ახლად ჩამოყალიბებულ თეატრების, საშემსრულებლო ხელოვნების შინაარსსა და ფორმებს იკვლევს. ტრადიციული ხალხური სათეატრო-კარნავალური-სანახაობითი ფორმების - ბერიკაობა და სახიობა - გვერდით, თანდათან აღმოცენდა და დამკვიდრდა, ჯერ სასკოლო თეატრი, შემდეგ კი ევროპული ტიპის თეატრი. ლაშა ჩხარტიშვილი ასკვნის, რომ ერეკლე მეფის პერიოდში სხვადასხვა სათეატრო ფორმის თანაარსებობამ შეუწყო ხელი განსხვავებული ტენდენციების შექმნას, სათეატრო ხელოვნების გამრავალფეროვნებას. ავტორი კლასიფიკაციას უკეთებს თეატრალურ ტიპებს და შემდეგნაირად აყალიბებს: „XVIII საუკუნის მეორე ნახევრის ბოლოს ორი მიმართულების თეატრი არსებობს: ტრადიციული, ღია ცის ქვეშ და კლასიკური, შენობაში. 1. სამეფო კარის არისტოკრატული თეატრი (გიორგი ავალიშვილის ხელმძღვანელობით). 2. საერო კლასიკური დრამატული თეატრი (გაბრიელ მაიორის ხელმძღვანელობით). 3. „სასკოლო დრამა“ (დავით ალექსიმესხიშვილის ხელმძღვანელობით). 4. თეატრი ღია ცის ქვეშ - სახიობა (მაჩაბელას დასი)“.[9] ეს ოთხი სათეატრო მიმართულება, მიუხედავად იმისა, რომ თითქმის ერთ პერიოდსა და დროში არსებობდა, განსხვავდებოდა რეპერტუარით, სტრუქტურით, საშემსრულებლო მანერით, სტილით, ფორმით.
ლაშა ჩხარტიშვილი მნიშვნელოვან ცნობას გვაწვდის იმის შესახებ, რომ მე-18 საუკუნის მეორე ნახევარში თბილისში იმყოფებოდა თეატრალური ანტრეპრენიორი ქალაქ ვენიდან, ვინმე გრაფი კოჰარი, რომელსაც თან ახლდა მსახიობი იაკობ რაინეგსი, ისინი საშემსრულებლო ხელოვნებას ასწავლიდნენ. ავტორი აქვე, სინანულით აღნიშნავს, რომ დღეს, ძალიან ცოტა რამ ვიცით იმ პირთა შესახებ, რომლებიც ერეკლე მეფის ეპოქაში სათეატრო საქმეში იყვნენ ჩართულნი და ასახელებს ჩვენამდე მოღწეულთაგან რამდენიმეს: თამაზ ანდრონიკაშვილი, დავით და მირიან ბატონიშვილები, სარდალ იოანე ორბელიანის კარის მღვდელი, იოსები; ქალები - მეფის ასული, თეკლა ბატონიშვილი, ორბელიანისა და ავალიშვილის ქალიშვილები და სხვები. წარმოდგენები იმართებოდა მეფე ერეკლეს სასახლეებში თბილისსა და თელავში, ასევე დიდგვაროვანთა სახლებში. ლაშა ჩხარტიშვილი დარწმუნებულია, რომ სპექტაკლების თამაშის დროს დეკორაციებს და სასცენო რეკვიზიტს იყენებდნენ. ამის დასადასტურებლად მკვლევარს მოჰყავს თარგმნილ თუ ორიგინალურ პიესებში არსებული რემარკები, რომლებშიაც ზუსტად იყო მითითებული რა გარემო უნდა ყოფილიყო სცენაზე. უფრო მეტიც, ავტორი წერს, რომ დავით ჩოლოყაშვილის თარგმნილ „იფიგენიაში“ არსებული რემარკები, ორიგინალურ პიესაში არ არსებობს. მთარგმნელი ამას დეკორაციის, გარემოს შექმნის მიზნით აკეთებდა, ასკვნის ლაშა ჩხარტიშვილი.
წიგნში ლაშა ჩხარტიშვილი აღწერს და იკვლევს გიორგი ავალიშვილის, გაბრიელ მაიორის, მსახიობ მაჩაბელას სათეატრო ფორმებს და სტრუქტურას, საშემსრულებლო ხელოვნებას და ასკვნის, რომ არც ერთ წყაროსა თუ კვლევაში არ ჩანს „თეატრის სამი ლიდერის - გიორგი ავალიშვილის, გაბრიელ მაიორის, მაჩაბელას შემოქმედებითი თანამშრომლობა. ეტყობა, მათ შორის კონკურენციის გარდა, თვისებრივი შეუთანხმებლობაც იყო. ამ დასკვნის საფუძველს გვაძლევს ის ფაქტიც, რომ სამივე თეატრი რადიკალურად განსხვავებულ კონცეფციასა და მხატვრულ პრინციპებზე იდგა“.[10]
გიორგი ავალიშვილის დაფუძნებულ სამეფო კარის თეატრში იდგმებოდა მხოლოდ თარგმნილი თუ ორიგინალური კლასიკური პიესები, სპექტაკლებში მონაწილეობდნენ არისტოკრატიული კლასის წარმომადგენლები და მაყურებლებიც ისინი იყვნენ. გაბრიელ მაიორის ხელმძღვანელობით დაარსებულ საერო კლასიკურ დრამატულ თეატრში იდგმებოდა სხვადასხვა ჟანრის დრამატურგიული ნაწარმოებები. თეატრს ჰქონდა საყოველთაო-სახალხო ხასიათი. სასულიერო, ფილოსოფიურ სემინარიებთან არსებული „სასკოლო დრამა“ ლიტურგიკულ დრამებზე იყო ორიენტირებული და მათში ძირითადად სემინარიელები მონაწილეობდნენ. მაჩაბელას თეატრი ღია ცის ქვეშ (სახიობა) ტრადიციულ ხალხურ სანახაობებს მართავდა საბაზრო-სამოედნო თეატრის ხერხების გამოყენებით, ყველასთვის ხელმისაწვდომი იყო და გამოირჩეოდა ინტერაქტიურობით.
ბოლო თავის - კრწანისის ომი და „სიკვდილი სახელოვანი“ - კითხვისას, ფიქრთან ერთად ემოციებით ივსები. მთლიანობაში წიგნი, ვფიქრობ, იმითაა ღირებული, რომ ერეკლე მეფის პერიოდში ევროპული ყაიდის ქართული თეატრის დაარსების კვლევას ლაშა ჩხარტიშვილი საქართველოს ისტორიის, ქვეყნის პოლიტიკურ--ეკონომიკურ-სოციალური პრობლემების ფონზე აწარმოებს. და, რაც მთავარია, ისტორიულ ნარკვევში, ნათლად გამოსჭვივის მკვლევრის გრძნობად-ემოციური მუხტი, რაც მონათხრობს კიდევ უფრო საინტერესოს ხდის. ქვეთავის სათაურშივე, შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსნის“ ფრაზიდან „სჯობს სიცოცხლესა ნაზრახსა სიკვდილი სახელოვანი“ ავტორის მიერ გაკეთებულ პერიფრაზში, უკვე ჩანს მისი აზრი, დამოკიდებულება თუ ემოცია, 1895 წელს კრწანისის ველზე, ოსმალებთან გამართულ ბრძოლაში ქართული თეატრის მთელი დასის გმირული დაღუპვის მიმართ. სხვადასხვა წყაროზე დაყრდნობით, ავტორი რუდუნებით იკვლევს და ჰყვება მტერთან ბრძოლაში სათეატრო მოღვაწეთა შემართების და გმირობის ამბავს. ამ თავის კითხვისას ყელში ბურთი მქონდა ჩაჩხერილი და ცრემლები ჩამომდიოდა. განა დღესაც, თბილისისა თუ მთელი საქართველოს ქუჩებში იგივე არ ხდება? განსხვავება ისაა, რომ მაშინ ქვეყნის მოსახლეობა - მეფე, დიდებულები, უბრალო ხალხი გაერთიანებულები იყვნენ მონობის წინააღმდეგ ბრძოლაში. მაშინაც იყვნენ მოღალატე ქართველები, მაშინაც, იმპერიალისტურ-დამპყრობლური ზრახვების მქონე „ერთმორწმუნე“, „მართლმადიდებელმა“ რუსეთმა უღალატა ერეკლეს, საქართველოს. და, დღეს? დღეს ისევ იქ ვართ, დღეს ისევ ვიბრძვით დამოუკიდებლობისთვის, ისევ ვიბრძვით თავისუფლებისთვის, ისევ იმპერიალისტურ, დამპყრობელ რუსეთს ვებრძვით. განსხვავება ისაა, რომ ახლა ქვეყანას მოღალატე ე. წ. მთავრობა გვყავს!
ბოლოთქმაში, რომელსაც ავტორმა „მარადი ლტოლვა“ უწოდა, ქართული თეატრის დანიშნულებაზე, პრიორიტეტებზე, ეროვნულობაზე, თავისუფლების მოყვარეობაზე, თავისუფლებისთვის მუდმივ ბრძოლაში ყოფნაზეა საუბარი. ქართული თეატრი, თავის ქვეყანასთან ერთად, მუდმივად იბრძოდა გადარჩენისთვის. მე-19 საუკუნეში, თუ საბჭოთა იმპერიის პერიოდში, რუსეთი ყოველთვის ხელს უშლიდა, მაგრამ თეატრი აგრძელებდა არსებობას და ფიცარნაგებიდან სიმართლის თქმას. „ქართული თეატრი ყოველთვის ახერხებდა, ეთქვა სიმართლე და თავის გარშემო ეროვნული ფასეულობების მქონე საზოგადოება შემოეკრიბა“.[11] ლაშა ჩხარტიშვილის ბოლოთქმას დავუმატებდი, რომ ქართული თეატრი, საქართველოს მოსახლეობასთან ერთად, დღესაც იბრძვის, დღესაც მოწინავეთა რიგებშია და დღესაც, 21-ე საუკუნის 30-იან წლებში, ისევ ის მთავარი მტერი ჰყავს, „ერთმორწმუნე“, „მართლმადიდებელი“ რუსეთი და მისი მონა-მორჩილი ქვეყნის მოღალატე „შვილები“.
[1] ჩხარტიშვილი ლ. ერეკლე მეფის ეპოქის თეატრი, თბ. „სეზანი“, 2024, გვ. 8
[2]ჩხარტიშვილი ლ. ერეკლე მეფის ეპოქის თეატრი, თბ. „სეზანი“, 2024, გვ. 3
[3] იქვე, გვ. 6-7.
[4] იქვე. გვ. 8-9
[5] იქვე. გვ. 33
[6] იქვე. გვ. 36
[7] იქვე. გვ.68
[8] იქვე. გვ. 70
[9] იქვე. გვ. 79
[10] იქვე. გვ. 93
[11] იქვე. გვ. 160