სტუმართ მასპინძლობაზე
სტატია მომზადდა შემოქმედებითი კავშირის
„საქართველოს თეატრალური საზოგადოება“ პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდობის სამინისტროს მიერ.
გიორგი ყაჯრიშვილი
სტუმართ მასპინძლობაზე
ვაჟა ფშაველას დრამატული პოეზია ყოველთვის იყო ქართული თეატრის და კინოს რეჟისორების შთაგონების წყარო. არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მასში იკითხება ვაჟასეული ღრმა ფილოსოფია, კაცთმოყვარეობა და ჰუმანიზმი, არამედ იმიტომაც რომ „მოკვეთილი“, „ალუდა ქეთელაური“, „გველისმჭამელი“, „სტუმარ მასპინძელი“ და „ბახტრიონი“ დრამატული ქმედებებით, მძაფრი პერიპეტიებით და ტრაგიზმით გამოირჩევა. მათ პერსონაჟებს უმძიმესი ბედი არგუნა ღმერთმა და სწორედ ეს განსაკუთრებული რელიგიურობა, მთის კანონთა დაცვა, ქალის პატივისცემა და რაც მთავარია სამშობლოს, მოყვასის და საკუთარი კუთხის სიყვარული წარმოადგენს ამ პოემების მთავარ თემასა და ავტორისეულ სათქმელს. პოეტი თავის უმაღლეს დანიშნულებად ამ თემებისა და მოტივების წინ წამოწევასა და მასზე საუბარს თვლად უპირატესად. ვაჟა ფშაველას სიცოცხლეში მისი არც ერთადერთი პიესა „მოკვეთილი“ და არც ზემოთ ჩამოთვლილი დრამატული ნაწარმოებები არ ყოფილა დადგმული სცენაზე, თუმცა მოგვიანებით საქართველოს მრავალმა თეატრმა მიმართა ამ პოემებს. კ. ანდრონიკაშვილის მიერ მარჯანიშვილის თეატრში დადგმულ სპექტაკლ „მოკვეთილში“ ისეთი კორიფეები მონაწილეობდნენ, როგორებიც იყვნენ: პიერ კობახიძე, სერგო ზაქარიაძე, ელენე დონაური, ვერიკო ანჯაფარიძე, თამარ თეთრაძე, ამავე თეატრში ა. ჩხარტიშვილის მიერ აღდგენილ სპექტაკლში ოთარ მეღვინეთუხუცესი და დოდო ჭიჭინიძე თამაშობდნენ, რუსთაველის თეატრში ავ. ვარსიმაშვილის სპექტაკლში მურმან ჯინორია, თათული დოლიძე და სხვ. მონაწილეობდნენ.
პოემა „ბახტრიონს“ ასევე ხანგრძლივი სცენური ისტორია აქვს: პირველად იგი გ. შატბერაშვილის მიერ გასცენიურებული თელავის თეატრში დადგა ნ. დეისაძემ. მოგვიანებით კი დავით გაჩეჩილაძის ტრაგედია-ლეგენდა „ბახტრიონი“ რუსთაველის თეატრში დოდო ალექსიძის დადგმით და მსახიობების თამარ ჭავჭავაძე, თამარ თეთრაძე, ზინაიდა კვერენჩხილაძე, მედეა ჩახავა, კოტე მახარაძე, გურამ საღარაძე, ჯემალ ღაღანიძე, ემანუელ აფხაიძე, ბუხუტი და სერგო ზაქარიაძეები, კახი კავსაძის მონაწილეობით დიდი წარმატებით მიდიოდა რამდენიმე სეზონის განმავლობაში. ამ ნაწარმოებს თემურ ჩხეიძეც დაუბრუნდა მარჯანიშვილის თეატრში ცისანა ქოთილაიძის, თემურ კილაძის და ოთარ მეღვინეთუხუცესის მონაწილეობით. საკმაოდ გრძელი ისტორია აქვს კიდევ ერთ დრამატულ პოემა „სტუმარ-მასპინძელსაც“. ბოლო პერიოდის დადგმებიდან გამოირჩეოდა პანტომიმის თეატრში ამირან შალიკაშვილის დადგმა, რომელიც ამ თეატრის სავიზიტო ბარათი გახდა, მარჯანიშვილის თეატრში ცოტნე ნაკაშიძის წარმოდგენა, რუსთაველის თეატრში განხორციელებული ვალერიან გორგოშაძის ასევე პოეტური ქმნილება ია სუხიტაშვილის, მანანა აბრამიშვილის, ლევან ხურციას, ბაჩო ჩაჩიბაიას და გოგა გველესიანის მონაწილეობით და სულ ორიოდე სეზონის წინ ს. ახმეტელის თეატრში განხორციელებული ირაკლი გოგიას დადგმა ანდრია გველესიანის, გიორგი ცხადაძის, გიგი მიგრიაულის, თინა გვაზავას, გვანცა კანდელაკის, ნინო არეშიძის შესრულებით.
გ. ლორთქიფანიძის სახ. რუსთავის თეატრის რეჟისორის სოსო ნემსაძის არჩევანი სავარაუდოდ იმაში მდგომარეობს, რომ როგორც სამხატვრო ხელმძღვანელს სურდა ამ თეატრის რეპერტუარში ყოფილიყო ქართული კლასიკური ნაწარმოები და ისეთი, რომელიც ახალგაზრდა თაობას კიდევ ერთხელ შეახსენებდა ვაჟა ფშაველას უკვდავ პოეზიაში ასახულ თემებსა და მოტივებს: სტუმარმასპინძლობის ადათ-წესს, მეგობრობისა და ვაჟკაცობის პატივისცემას თუნდაც „სხვა გორისა იყოს“, სისხლის აღების წესის უაზრობას და რაც მთავარია მთავარი პერსონაჟის ამბოხს და გალაშქრებას თემის წინააღმდეგ.
როგორც ფილოსოფოსი ზაზა შათირიშვილი აღნიშნავს: „სტუმარმასპინძლისა“ და „ალუდა ქეთელაურის“ საერთო თემა პიროვნებისა და საზოგადოების კონფლიქტია. მაგრამ საქმე ისაა, რომ, მაგალითად, „სტუმარმასპინძელში“ ერთმანეთს უპირისპირდება არა „კოლექტიური“ და „ინდივიდუალური”, არა პიროვნება და საზოგადოება (თემი), არამედ ორი კანონი სტუმარ-მასპინძლობის „წესი“ (ოჯახის კანონი) და „წესი“ სისხლის აღებისა (თემის კანონი). ჯოყოლა და აღაზა იცავენ ერთ წესს, ხოლო თემი მეორეს და, ცხადია, რომ (როგორც ჭეშმარიტ ტრაგედიაში), ორივე მხარე მართალია“. და კიდევ მთავარი, რაც ნამდვილად იკითხება რუსთავის თეატრის სცენაზე განხორციელებულ სპექტაკლში:
„სინამდვილეში პოემა „სტუმარმასპინძელში“ არ გვაქვს საქმე ეთიკურ დილემასთან. ერთმანეთს უპირისპირდება არა ორი სიმართლე, არამედ სიმართლე და უსამართლობა (ჯოყოლას უკანასკნელი რეპლიკა: „გრისხავდეთ ცა-ქვეყნის მადლი, უსამართლობას შვრებითა!“ და თემის მხრიდან დუმილი, ნათლად მიგვანიშნებს, ვინ მოქმედებს უსამართლოდ). მაშინ, როდესაც მთელი თემი არღვევს საკრალურ ადათს, ერთი ადამიანი, ზნეობრივი გმირი იცავს საკუთარი ოჯახის, თემისა და, საერთოდ, ადამიანობის ღირსებას. „სტუმარ-მასპინძელში“ დახატულია იმ ადამიანის ტრაგედია, რომლისთვისაც უმრავლესობის ნებაზე მაღლა ზნეობრივი ღირებულება, სინდისის გრძნობა დგას (ლევან ბებურიშვილი, „ეთიკური პრობლემა ვაჟა ფშაველას შემოქმედებაში“). ამიტომაცაა რომ სპექტაკლი ერთგვარად ჯოყოლას ტრაგედიად აღიქმება, რომელმაც ვერ დაიცვა სტუმართმასპინძლობის წესი, ვერ გადაარჩინა მის სახლში მყოფი სტუმარი და დაპირისპირებამ რომელმაც ამ ნიადაგზე მასსა და თემს შორის იჩინა თავი საბედისწერო გახდა მისთვის და აღაზასთვის.
ამ საღამოს კი რუსთავის თეატრის სცენაზე:
„ღამის წყვდიადში ჩაფლული,
გამტკნარებულის სახითა,
მოსჩანს ქისტეთის მიდამო
სალის კლდეების ტახტითა“.
- მხატვრული გაფორმების ავტორის (სოსო ნემსაძე) მიერ შექმნილ გარემოს ქისტების სოფელში ავყავართ. რკინის კონსტრუქციებით აგებული კიბეები ხევსურეთისა და ჩეჩნეთის მთების ილუზიას ქმნის, რაზეც ასე ოსტატურად აღმა-დაღმა მოძრაობენ პოემის პერსონაჟები, სადაც „მაღალ ჭიუხებში“ ერთმანეთს შემთხვევით ხვდებიან სანადიროდ წამოსული ზვიადაური და ჯოყოლა.
რეჟისორს სპექტაკლის ქმედებაში შემოჰყავს ახალი პერსონაჟი, რომელიც მთხრობელიცაა (მსახიობი ვალერი კობერიძე) და ერთგვარი ბედისწერა-განგებაა, საკმაოდ უცნაური ტანჩაცმულობით (კოსტუმების მხატვარი ბარბა ასლამაზის (ასლამაზიშვილი). მისი სცენური კოსტუმი განსხვავებულია სხვა პერსონაჟთა ჩაცმულობისგან, რაც ხაზს უსვამს სწორედ იმას რომ იგი არც ერთს - არც ხევსურებსა და არც ქისტებს არ მიეკუთვნება, იგი ერთგვარი „ქოროა“, ავტორი და მოწმე ყოველივე იმისა, რაც სცენაზე ხდება.
სპექტაკლის დასაწყისში ჯოყოლა (ნიკა ჩხეიძე) უფრო თავდაჯერებულია, უფრო კეთილგანწყობილი, ზვიადაური (არჩილ მაკალათია) ოდნავ დამფრთხალი, მორიდებული და დაბნეულიც კი, აშკარად მერყეობს, ვერ გადაუწყვეტია გაჰყვეს თუ არა ახლად გაცნობილს, მაგრამ თვითგადარჩენის ინსტიქტი აჯობებს. ჯოყოლა სრულიად გახსნილია შემხვედრის მიმართ, ვისშიც დანისლულ მთებში და სიბნელეში ვერ ამოიცნობს ქისტების მოსისხლე მტერს - ზვიადაურს კი აფრთხობს მისი გულახდილობა იმიტომაც, რომ თვითონ დასამალი ჯოყოლასგან ბევრი აქვს - „იცრუა ზვიადაურმა, თვისი სახელი დამალა“.
მთხრობელი ავანსცენაზე ხანჯლების ლესავს და გვამზადებს იმისთვის, რომ აქ ჩვენს წინაშე საბედისწერო და სისხლიანი დრამა უნდა გათამაშდეს.
აღაზას (სოფიკო ჩხიტუნიძე, ნათია მელაძე, ანა შარვაძე) სახეს შექმნისათვის რეჟისორი სარგებლობს მისთვის ჩვეული ხერხით - სამი მსახიობის ჩანაცვლებით (გავიხსენოთ მისივე „დონ ჟუანი“), რომლებიც ერთმანეთს ენაცვლებიან სპექტაკლის სხვადასხვა სცენებში: სტუმრის მიღების, მიცვალებული ზვიადაურის დატირებისა და ჯოყოლასთან თავისი საქციელის ახსნისა და აღიარების სცენებში.
სოფელში უმალ გავარდა ხმა მოსისხლე მტრის გამოჩენის შესახებ:
“ქისტებო, ჩვენი მოსისხლე
შემოგვეპარა ღამითა.
სჩანს, რო ჯოყოლა ვერ იცნობს,
არ უნახია თვალითა
ეგ ჩვენი ამომგდებელი,
ჩვენი მრბეველი ძალითა;“
შავებში გამოწყობილი თემი ამ ხმლებით შეიარაღებული და საომარ „ცეკვას“ (სასცენო მოძრაობის ავტორი შოთა გეგიაძე) ასრულებს სპექტაკლისთვის სპეციალურად შექმნილ მუსიკის (კომპოზიტორი გოგიტა მაისურაძე - რაც ახლა უკვე ძალზე იშვითი გახდა თანამედროვე თეატრში) თანხლებით.
„აღელვდენ ქისტის შვილები,
ყველამ შაიბა ხმალია,“
ატეხილ ხმაურზე ჯოყოლა გარეთ გამოდის და გათოკილ ზვიდაურს აღმოჩენს საკუთრი სახლის კარიბჭესთან. სცენოგრაფი აქაც ოსტატურად იყენებს უკვე არსებულ რკინის კონსტრუქციას, რომელიც ხან სასიკვდილო სარეცელია, ხან საბედისწერო ტახტრევანი და ხანაც საომარი ფარ-დანადგარი ხევსურებისა და ქისტების ომში.
– რას სჩადით? – შემოუძახა: –
ვის სტუმარს ჰბოჭავთ თოკითა?
რად სტეხთ საუფლო ჩვენს წესსა,
თავს ლაფს რად მასხამთ კოკითა?
ჩემს სჯულსა ვფიცავ, სისხლს დავღვრი,
განანებთ ბრიყვულს ქცევასა,
განანებთ, თუმცა ძმანი ხართ,
ჩემის კაცობის ქელვასა!..
და აქ იწყება მთავარი დაპირისპირება თემსა და პიროვნებას შორის. ჯოყოლას ენერგია, ბრძოლისუნარიანობა და შეუპოვრობა მთელ სპექტაკლს გასდევს და ეს განსაკუთრებით ვლინდება ფინალურ სცენებში სადაც იგი მომხვდურ ხევსურებს შეუპოვარ ბრძოლაში შეაკვდება.
ბისოში მალე ჩადის ზვიადაურის მოკვლის ამბავი - უდიდესი ემოციითა და ტრაგიზმითაა აღსავსე დედის (ეკატერინე ქვრივიშვილი) ზვიადაურის დატირების სცენა - რეჟისორი და მსახიობი ხაზგასმით რამოდენიმეჯერ იმეორებს სასოწარკვეთილი დედის მოძახილს:
“ბედკრული რად ვარ ცოცხალი?
მეც მიწას მიმაბარეთა;
მკლავნი მაჩვენეთ შვილისა,
მოიტათ, ჩამაბარეთა!
ჩემის შვილისა მარჯვენით
გულს მიწა მომაყარეთა;
ამ სცენებში ხევსურთა ჩაცმულობაც სტილიზებულია, ამოქარგული კოფთებით და ქვედა-ბოლო თავსაბურებით, კოსტუმების ავტორი როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ხშირად ცდილობას განსაკუთრებული აქცენტების გადატანას პერსონაჟების ხასიათებზე, მაგ. მოლას (ირაკლი ბექაია) წითელი ახალუხი, რომელიც ამ შავ გარემოში სისხლის აღების წესზე მიუთითებს და თემისგან მის უცილებელ აღსრულებას მოითხოვს.
დიდმა ქარცეცხლმა გადაიარა ქისტებისა და ხევსურების მეზობლურ სოფლებზე - მაგრამ ახალად გაცნობილი მტერ-მოყვარენი საიქიოში ერთად „შეიყრებია“ და:
„ვაჟკაცობისას ამბობენ,
ერთურთის დანდობისასა,
სტუმარ-მასპინძლის წესზედა
ცნობის და და-ძმობისასა. ...
მაგრამ გაჩნდება ჯანღი რამ
კურუმად შავის ფერითა,
დაეფარება სანახავს
წერა-მწერელის წერითა.
ზედ აწევს ჯადოსავითა,
არ დაიმტვრევა კვერითა,
ვერც შეულოცავს მლოცავი,
არც აიხდება ხელითა“.