თეატრი? მხოლოდ თეატრი?
ანუ - რა ევალებათ კრიტიკოსებს?
სტატია მომზადდა შემოქმედებითი კავშირის
„საქართველოს თეატრალური საზოგადოება“ პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში
.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდობის სამინისტროს მიერ.
ვალერი ოთხოზორია
თეატრი? მხოლოდ თეატრი?
ანუ - რა ევალებათ კრიტიკოსებს?
თეატრი ცალსახად პოეტური ჟანრია. თეატრს უხდება შეძახილი - „თეატრი უპირველეს ყოვლისა!“, როგორც გალაკტიონი ამბობდა - „პოეზია უპირველეს ყოვლისა...“ რადგან თეატრი პოეზიას ეკუთვნის; და შეუძლებელია არ იყოს პოეზია იმაში, რაც სცენაზეა; რადგან სცენაა თავად პოეტური ადგილი (ტოპოსი), როგორც ცნობიერება თავისთავად, გნებავთ ცნობიერება - ადამიანში; რადგან გრძნობები თავისთავად პოეზიას არ შეიცავენ; მხოლოდ გრძნობა, რომელიც იქცევა გრძნობად აზრად, რომელიც იქცევა გრძნობად წარმოსახვად, შეიძლება იყოს პოეზია; და ლექსი, სწორედ, ამის კლასიკური მაგალითია.
მამარდაშვილის „ცნობიერების ტოპოლოგია“ გრძნობისა და აზრის/წარმოსახვის დიალექტიკას ეძღვნება, ისევე, როგორც პრუსტის „დაკარგული დროის ძიებაში“. არცერთ პროზაიკოსს არ უთქვამს - „პროზა უპირველეს ყოვლისა!“ იმიტომ არა, რომ პროზა არ არის მნიშვნელოვანი, არამედ უხერხულად გაჟღერდებოდა, სხვათა შორის, სამართლიანადაც.
შესაძლოა დრამატურგიის ხიბლი სწორედ ესაა: სცენური პოეზიის შემოქმედება. თორემ ისე, დრამატურგია არის ყველგან: პროზაშიც, ლექსშიც... ვინ დაიწუნებს ვაჟა-ფშაველას დრამატურგიას პოემებში? ჰომეროსის დრამატურგიას... გნებავთ, რუსთაველის დრამატურგიას... არათუ ვინმე იწუნებს, არამედ ბევრს, ნაწილობრივ თუ მთლიანად, სცენაზეც აჰყავს.
თეატრის კრიტიკოსი გამოწვევისა და ცდუნების წინაშე ერთდროულად დგას. პირველი, მან უნდა აკრიტიკოს პოეზია, რაც თითქმის მკრეხელობის ტოლფასია; და მეორე, კრიტიკა ყოველთვის ნაკლოვანი და დამატებითი აღმოჩნდება, რაც ჭეშმარიტ პოეზიას სულ არაფერში სჭირდება, ნაკლოვან პოეზიას კი ვერ გამოასწორებს (პოეზიის გამოსწორება შეუძლებელია). მაშ, რისთვის იღვწის კრიტიკოსი? რა არის მისი ჭეშმარიტი ამოცანა?
უპირველეს ყოვლისა, უნდა შევნიშნოთ ის, რომ კრიტიკოსი სხვა ადგილიდან მოდის, სხვა ტოპოსიდან. უფრო მეტად, ეს გონების ადგილია, ცნებებისა და კატეგორიების (ლოგიკის, განსჯის) სფერო; მაგრამ კრიტიკოსი აგრეთვე ხელოვნებასთან „ახლომყოფია“. ის, თავიდანვე, საეჭვო ტოპოსში აღმოჩნდება: ცივ განსჯასა და ცხელ შემოქმედებას შუა. რა უნდა ქნას მან: განსჯა და შემოქმედება ერთმანეთს შეურიოს? ეს ნონსენსია. ეს იგივეა, ცეცხლი და წყალი შეურიოს. ერთმანეთისგან გამიჯნოს? ისედაც „შუა უზის დიდი ზღვარი“... მაშ, რა უნდა ქნას?
გამოსავალი შესაძლოა ორი მიმართულებით მოიძებნოს:
კრიტიკოსი, იქნება თეატრისა თუ სხვა, რომელიმე ერთი სფეროს კრიტიკოსია. ხელოვნება კი გაცილებით ფართოა და ამავე დროს მთლიანი. არ არსებობს ნაწილობრივი ხელოვნება. ხელოვნება არსებობს მთლიანად. ყოველი სფერო (დარგი), ყოველი ქმნილება ამ მთლიანი ხელოვნებიდან იკვებება, რის გამოც ერთი დარგი კავშირშია სხვა დარგთან, ერთი ქმნილება კი - სხვებთან. შედეგად, კრიტიკოსმა შესაძლოა, სწორედ, ეს კავშირ(ებ)ი აჩვენოს. კი მაგრამ რისთვის? პირველი, იმიტომ, რომ ყოველი დარგი ან ქმნილება „ურთიერთობაშია“ ხელოვნებასთან, არა როგორც დასრულებული, არამედ როგორც ცოცხალი და ქმნადი. ამდენად, კრიტიკოსი აჩვენებს, ექსპლიკაციას უკეთებს - თქვენის ნებართვით, გამოვიყენებ მონსტრულ სიტყვათშეთანხმებას, - ამ „ურთიერთობას“. სწორედ აქ შეიძლება ჰქონდეს გამართლება კრიტიკას. რადგან „ურთიერთობა“, რომელიც კომპლექსურია და ერთდროულად ბევრ რამეს გულისხმობს - ურთიერთობას შემოქმედსა და ქმნილებას, ქმნილებასა და აღმქმელს (იქნება ეს მაყურებელი თუ მკითხველი, მსმენელი...), ქმნილებასა და გარემოს, პროცესს, ქმნილებისა თავის თავთან, - ნამდვილად საჭიროებს დამხმარეს გარედან, როგორც აღვნიშნეთ - ექსპლიკაციისთვის. ინტელექტუალის ერთ-ერთი ამოცანა სწორედ ესაა. კრიტიკოსი, ცხადია, ინტელექტუალია.
მეორე: საჭიროა სახელოვნებო პროცესის, ნაკადის, ტენდენციის, გნებავთ ქმნილების ცნებებში მოქცევა, რაციონალიზაცია, რათა მისი უსაზღვრობის საზღვები მოინიშნოს. რისთვის გვჭირდება ეს? იმისთვის, რომ რაღაც „დაძველდეს“, „გადაიხარშოს“ და „იშვას ახალი“. ახალი, ცხადია, არ ნიშნავს უკეთესს, არამედ სხვას, რადგან დუბლირება ხელოვნებაში პრაქტიკულად გამორიცხულია. ნებისმიერ ასლს თავისი იდენტობა და ღირებულება აქვს; ის უკვე ახალი კოდია, ახალი შიფრი, ახალი ნიშანი. ამდენად, კრიტიკოსი, როგორც ჩანს, ხელს უწყობს ხელოვნების ცხოველმყოფლობას, სახელოვნებო პროცესს, და ეს ნამდვილად კარგი გამართლებაა.
თუმცა, არსებობს მესამე მიზეზიც, ანდა გარემოება, რომელიც ასევე კრიტიკოსს აძლევს ფუნქციას, ამოცანას. ეს თვითონ ხელოვნების პროცესს შეეხება საკუთარ თავში. ეს ეხება გამეორებისა და განსხვავების პროცესს ხელოვნებაში. ერთი მხრივ, გამეორების უსაზღვრობის შედეგად, ხელოვნება წარუვალ პროცესად იქცევა; მაგრამ მეორე მხრივ, გამეორება არასდროსაა იდენტური და უწყვეტი განსხვავების პროცესს აჩვენებს. სწორედ ამ მებიუსის წრის მკვიდრია ხელოვანი, როგორც მკვლევარი. ხელოვნება, ცხადია, კვლევას იმსახურებს. მესამე მიზეზი, ვფიქრობ, ყველაზე ლეგიტიმურადაც გამოიყურება.
თუმცა, ნება მომეცით, დავამატო მეოთხე მიზეზიც, რომელიც სინამდვილეში, მესამის გაგრძელება, მისი ქვემიზეზია. როგორც კი ხელოვნება კვლევის საგნად იქცევა, მასში ყველა ის კვლევის მეთოდი ეცდება შემოჭრას, რომლებიც კი შესაძლოა რაციონალურ ჩარჩოში ჩაეტივნონ. ასეთი მეთოდი კი ბევრია, და მით უკეთესი ხელოვნებისთვის, მით უკეთესი თეატრისთვის! მე ვგულისხმობ იმას, რომ არა მხოლოდ შემოქმედება ვიწრო აზრით ხდება კრიტიკოსის ინტერესის საგანი, არამედ ის „სამოქალაქო ურთიერთობა“, რომელიც ამ შემთხვევაში თეატრის სფეროში მოიაზრება და შესაბამისად, კრიტიკოსის საგანს „თეატრის კულტურაც“ წარმოადგენს. მთლად შესანიშნავი!
ეს ყველაფერი, ვფიქრობ, საკმარისია იმისთვის, რომ კრიტიკოსი საკუთარ თავში დაწყნარდეს და თავისი საქმის ლეგიტიმურობის რწმენა საბოლოოდ განუმტკიცდეს. რადგან, მართალია, კრიტიკოსებს ბევრნი ამრეზით უყურებენ და მტერი/მოყვარეს დიქოტომიაში მიუჩენენ ხოლმე ადგილს. ამან შესაძლოა თავად კრიტიკოსიც დააბნიოს და მართლაც, ვინმეს მტრად ან მოყვარედ აქციოს. აი, ამას კი, კრიტიკოსი შავი ჭირივით უნდა გაურბოდეს!
საკმარისია თუ არა, ვისაუბროთ მხოლოდ თეატრზე, როდესაც თეატრზე ვსაუბრობთ? ჩემი აზრით, არ არის საკმარისი. იმიტომ, რომ კრიტიკოსის ნამდვილი ადგილი დისკურსია. ის არის დისკურსის მწყემსი; შესაბამისად, დისკურსის საჭიროებების შესაბამისად უნდა იმოქმედოს. როცა დისკურსი ღარიბია, კრიტიკოსმა მისი გამდიდრებისთვის, შევსებისათვის უნდა იზრუნოს. როგორ შეავსებს ის დისკურსს, თუკი თემატურად არ დაუკავშირდება სხვა დარგებს, სხვა სფეროებსა და შრეებს? კრიტიკოსმა უნდა შექმნას კონტენტი ღარიბი, ან ლამის არარსებული დისკურსისთვის. თუ ის ამისთვის არ გაისარჯა, როგორ შექმნის საკუთარ თავს, თავის ავტორიტეტს? როგორ გაექცევა წყევლას, თეატრის დამრიგებლად არ იქცეს, როგორც კლასის დამრიგებლები გვყავდნენ სკოლაში? რადგან ხელოვნების პროცესი უწყვეტია, კატაკლიზმების მიუხედავად ის გრძელდება, ვიდრე ჩვენ გავგრძელდებით სამყაროში, მაგრამ დისკურსი, კატაკლიზმების მიუხედავად, წყვეტადია და წყდება; თუკი არ წყდება, შესაძლოა გაღარიბდეს, დაიშრიტოს...
დისკურსის წყვეტას იწვევს არა მხოლოდ კატაკლიზმი, არამედ შინაგანი პროცესი, როგორც ეს მიშელ ფუკომ ბრწყინვალედ აჩვენა. ახალ დისკურსს კი ახალი კვლევა, ახალი ანალიზი, მაშასადამე, ახალი ენა სჭირდება. სწორედ ამ ენის გამოგონება, კონსტრუირება ევალებათ კრიტიკოსებს. ამიტომ კრიტიკოსი აუცილებლად განათლებული უნდა იყოს, განსხვავებით ხელოვანისგან, რომელსაც განათლება, პრინციპში, არ სჭირდება, ან იმდენად არ სჭირდება. განათლებაში ვგულისხმობ არა სპეციფიკურ ცოდნას, თუმცა ცოდნაც მნიშვნელოვანია, არამედ აღქმის სიმდიდრეს, სინათლეს გულში, მოწოდებას, მოკლედ - განწყობას.
ჩვენ ახლა ვიმყოფებით ეპოქაში, როცა წარსულის დისკურსი სრულიად გაწყდა; როცა გავაცნობიერეთ, რომ ის პრაქტიკულად არ არსებობდა. არ დაგვაბნიოს იმ ცხოველმყოფელმა სახელოვნებო პროცესმა, რომელიც წარსულმა დაგვიტოვა. ხელოვნების კვლადაკვალ, კრიტიკის სიკვდილიც დავინახოთ. ამდენად, კრიტიკოსებს გაცილებით მნიშვნელოვანი ამოცანა აქვთ, ვიდრე ხელოვანებს. ხელოვანები „ძველ“ ხელოვნებას „აგრძელებენ“, კრიტიკოსებმა კი ნულიდან უნდა დაიწყონ. კრიტიკოსმა, როგორც არავინ, არარსებული აღქმის ფორმირებაზე უნდა იმუშავოს.
მარსელ პრუსტი თავის უზარმაზარ ეპოპეაში აღქმის ტრაექტორიას იკვლევდა, მის ლაბირინთებს უღრმავდებოდა, ჩვენ კი სრულიად დავივიწყეთ ჩვენს თავში ეს მომენტი და პრიმიტიული მიდგომის ანაბარა შემოვრჩით ამქვეყნიურ ამაოებას. ეს არ ეკადრება ჩვენს ღირსებას, რადაგანაც „კულტურა“ გვაქვს! კულტურა გვაქვს, მაგრამ ენა აღარ გვაქვს მასთან სალაპარაკოდ...
ასე რომ, გავინათლოთ სულები ფილოსოფიის ჩირაღდნით, ჩემო მეგობრებო, როგორც მარკიზ დე სადი იტყოდა თავის რომანში - „ფილოსოფია ბუდუარში“; რადგან ფილოსოფიის ჩირაღდნის გარეშე (კრიტიკოსისთვის) სინათლე მიუწვდომელია... ფილოსოფია კი, მერაბ მამარდაშვილს ესმოდა, როგორც მხოლოდ და მხოლოდ ცხოვრება...
აქვე, ამ წერილის მკითხველებს მარკიზ დე სადის ხსენებული რომანის წაკითხვას ვურჩევდი. მგონი, არაუშავს თარგმანი გამომივიდა.